Ishte periudha e fillim viteve 80. Më saktë vitet 1983-84. Ishin bërë gati dy vjet që kisha kryer shërbimin ushtarak dhe isha rikthyer për të punuar në Ndërmarrjen e Bonifikimit, Sarandë, me mendimin se vërtet do të isha larg familjes, e cila jetonte në fshatin Shalës të Konispolit e patjetër që do të bëja dhe punë të rënda, po ama kryesorja ishte se do të isha larg syrit vigjilent të komunistëve dhe Organizatës Bazë të Partisë së Punës që na e kishte nxirë jetën, familjes sime dhe mua, për shkak të një xhaxhai, Sadedin Hysa, të pushkatuar pa gjyq në spitalin partizan të Theollogos, në vitin 1943 për pjesëmarrjen e tij disa javore me forcat e Ballit Kombëtar.
Atë periudhë, sado i lodhur nga persekutimi, si pinjoll i një familjeje të deklasuar, shprehje tipike etiketuese e viteve të sundimit të Diktaturës Komuniste për trashëgimtarët e fiseve kundërshtare të ideologjisë komuniste, të paktën nuk isha shpresëthyer, diçka e brendshme hyjnore më nxiste të besoja se jeta dikur do të ndryshonte për mirë. Dhe shpresa ime ishin dhuntitë, talenti dhe puna e palodhur si letrar i ri.
Ditë a natë ishte, gjeja kohë dhe vetëm shkruaja e shkruaja skica, tregime e artikuj.
Me shumë përpjekje kisha arritur të botoja ndonjë skicë a reportazh në gazetën lokale “Fitorja”, të rrethit Sarandë dhe ky fakt më nxiste të synoja më lart e më larg, gjithmonë me një shpresë intuitive se një ditë do ta ndryshoja jetën time, duke u bërë gazetar dhe shkrimtar i dëgjuar.
Arrita të botoj dhe ndonjë reportazh te gazetat: “Bashkimi”, “Puna” dhe “Zëri i Rinisë”…
Në maj të vitit 1983 mora rrugën për në Tiranë me mendimin të hyja njëherë në mjediset e Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë (LSHA) e të bëja të pamundurën për t’u takuar me Kryetarin, shkrimtarin e madh Dritëro Agolli.
Për dy-tri ditë radhas, gjatë qëndrimit në kafen e LSHA, duke pirë kafe e duke biseduar me të njohurit e rastit që hynin e dilnin, gazetarë, shkrimtarë, artistë, duke dëgjuar lloj-lloj bisedash e thashethemesh, mësova se Dritëroi vinte në punë me makinë në orën tetë pa pesë minuta dhe sa zbriste drejtohej për në zyrën e tij në katin e dytë të ndërtesës. Qendronte gjatë gjithë ditës në zyrë dhe rrallë, shumë rrallë, zbriste në klub me ndonjë shkrimtar të njohur që vinte nga rrethet për ta takuar.
Për të konfirmuar lëvizjet e Dritëroit u miqësova dhe me shoferin e tij, një burrë topolak babaxhan ezmer me kaçurela të zeza paksa të thinjura, i thyer në moshë.
Duke pirë kafe me të, në mos gaboj quhej Spiro, më tha se mund t’i dilja përpara pa frikë Dritëroit në çastin që zbriste nga makina. Sipas tij, Kryetari, megjithëse në dukje i rëndë, ishte njeri fisnik, me shpirt të madh e me zemër të artë.
Të nesërmen, në orën tetë pa dhjetë, u ngujova në oborrin e LSHA, pranë portës kryesore të godinës duke i zënë pritë Dritëroit.
Siç më kishin thënë, në tetë pa pesë mbërriti makina, një Fiat Polak, dhe, si ndaloi përballë portës, zbriti Dritëro Agolli, një burrë shtatlartë e hijerëndë veshur me një kostum gri, në të përhimtë.
Të binte menjëherë në sy hunda e tij e madhe si e një shqiponje, skalitur në një fytyrë të ngrirë që në dukje nuk shprehte asnjë lloj emocioni, të rrethuar nga flokët e gjatë paksa kaçurela, më shumë të përhitura nga mosha.
Nuk e di pse, po në të dhjetat e sekondës pamja e kokës së tij, paksa mitike, më krijoi përshtypjen e kokës së dashit që i prin kopesë e sakaq m’u shndërrua në kokën e një dërvishi nga ata më të paepurit e përrallave popullore.
E fiksova fluturimthi atë portret dhe nuk e di se pse më tha mendja se ky shkrimtar i madh, ky fisnik; siç flitej, ishte Shenjti, Shpëtimtari im…
Ngriva një hop nga ky zbulim, po rrahjet e shpeshtuara të zemrës sikur më trokitën në tru e m’a kthjelluan sakaq mendimin e asaj prite të frikshme…
Zakonisht provincialët e talentuar kanë edhe dhuntinë ta mposhtin kompleksin e frikës ndaj pozitës së udhëheqësit që mund të të bëjë gjëmën.
“Punë e madhe, ku rafsha, mos u vrafsha”, – i dhashë kurajo vetes, pa e menduar gjatë, pa e çarë shumë kokën për pasojat.
“Të zotët guxojnë dhe veprojnë”, – mendoja…
Tek e fundit unë isha thjesht një djalë province me një thes ëndrrash në shpinë dhe asgjë tjetër. Pra, siç thoshte ideologjia marksiste që bënim në shkolla, isha thjesht një proletar që mund të humbisja zinxhirët e robërisë provinciale nga përballja me Dritëro Agollin.
“Nuk humbet asgjë më shumë, veç Robërisë së Provincës”, – ia mbusha mendjen vetes…
Mora kurajë dhe i preva rrugën:
– Mirëmëngjes, Kryetar!
Dritëroi, si duket i mësuar me të tilla prita, ndaloi dhe më hodhi një vështrim të butë, prej qenie hynore.
– Jam Shefki Hysa, nga Konispoli, një letrar i ri, – u prezantova pa dashur t’ia di për më tutje.
– Nga Konispoli?! – përsëriti pyetshëm Dritëroi pa ma ndarë vështimin sa babaxhan aq dhe zhbirues.
– Po, nga Konispoli, – ia ktheva në dukje i qetë, po zemra ndoshta i kishte kaluar të njëqindat e rrahjeve.
– Më ndiq! – tha Dritëroi dhe trupi i tij shtatëlartë i përkulur paksa si nga rëndesa e kokës prej dashi a dervishi (nuk e di pse më fanepsej me këtë pamje të çudithme)… Më priu përmes oborrit dhe si hyri në godinë zuri të ngjiste shkallët ashtu rëndë-rëndë, duke i përshëndetur me përkulje a tundje të lehtë të kokës ata me të cilët shkëmbehej, të cilët nxitonin e shmangeshin përanash duke i hapur rrugën me respekt.
Ecëm përmes një korridori të gjatë, pastaj u kthyem djathtas në një paradhomë ku ishte në këmbë një mesogrua, në dukje zemermirë, me fytyrë të rrumbullaktë e me flokë kaçurela.
Vura re se sytë i shkëlqenin nga një lloj mirësie që i lexohej fare lehtë.
– Mirëmënges, Kristina! – u dëgjua zëri i përzier i Dritëroit, zë autoritar që të tingëllonte në veshë sa bas aq dhe melodioz.
– Mirëmëngjes, Kryetar! – ia ktheu Kristina, gruaja fisnike, pamja e së cilës të mbushte me vetëbesim, në atë atmosferë zyrtare ende të panjohur për mua.
– Djali është letrar nga Konispoli, – tha Dritëroi që la pas paradhomën e përmes një dere të lartë me dy fletë ngjyrë kafe gjysmë të hapura, hyri në një zyrë të madhe gati sa një fushë basketbolli.
Kristina më bëri me nojma dhe dorë që ta ndiqja e të mos i ndahesha.
Dhe unë, sadoqë po më rrënqethte mjedisi përqark me atë pamje si prej një tempulli madhështor, nuk ngurrova e kapërceva pragun.
Ndërkaq, nja tre hapa matanë pragut të derës së asaj zyre madhështore që më përhihej si tempull, zyrë e mobiluar bukur me perde të rënda kafe e kolltukë të mëdhenj po të kaftë, u ndie përsëri zëri kumbues i Dritëroit që mua sepse m’u duk se u shumfishua e jehoi nëpër atë hapësirë hijerëndë hyjnore.
– Kristina, na sill dy kafe!…
Dritëroi zuri vend mbrapa një tryeze madhështore dhe mua ende nuk më shqitej nga sytë pamja e tij e dyzuar, sa prej prijësi kreshniku mitik dhe prej dervishi mbresëlënës, ashtu me shpatullat pas murit, si të ishin ato shpatulla që i mbanin në këmbë muret e asaj ngrehine.
Teksa zura vend në një karrige përballë Dritëroit, u ndjeva me shpirt e zemër të pushtuar nga madhështia e atij Tempulli të Kulturës, Artit dhe Letërsisë së Atdheut tim, Shqipërisë.
Tek e fundit, më dukej vetja se kisha lindur për të qenë pjesë dhe se tashmë isha një pjesë e vogël e Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë.
Dritëroi zgjati dorën drejt meje.
Unë mbeta në fillim.
– Më jep diçka nga krijimet e tua! – më kthjelloi zëri i tij.
E mblodha veten dhe i zgjata tregimin “Shokët”, që përshkruante atmosferën e punës me karakteret epike të manovratorëve të makinerive gjingade që punonin ditë e natë dhe ndërtonin liqenet artificiale, ujëmbledhësit e mëdhenj, siç i quaja unë, midis kodrave e maleve; ku fushat zgjasnin duart dhe pinin ujë për të shuar etjen dhe për të ushqyer pjellorinë e tyre.
Dritëroi e lexoi me një frymë.
– Tjetër?! – ndjeva zërin e tij.
– I zgjata tregimin “Një djalë në kujtesën time”.
Ndërsa Dritëroi e lexonte, unë, gjithë emocion, përfytyroja dashurinë e pashprehur të gjimnazistes, vajzës më bukuroshe të fshatit në rrëzë kodrave, midis të cilave ndërtohej një liqen i mrekullueshëm. Ishte një dashuri sa platonike dhe e fshehur e e vajzës gjimnaziste për heroin romantik, atë djaloshin e shkathët manovrator, me të cilin u njoh në një mbrëmje vallëzimi.
Vajza merrte shpesh shoqet dhe shkonte andej nga kantjeri i liqenit ku punohej ditë e natë dhe ndiqte pas e larg lëvizjet gjëmuese të atyre makinerive gjigande që përmbysnin kodra e male. Shihte plot mall se si djali i ëndrrave të saj manovronte ata gjingandë që shembnin kodra e male dheu e lartësonin diga e ndërtonin burimet e ujit të jetës dhe pjellorisë së fushave.
E shihte plot dashuri e dhimbje dhe asnjëherë nuk e pati kurajën t’ia shprehte ndjenjat vajzërore djalit.
Dhe kjo dashuri e parealizuar, të cilën në mendimet e asaj vajze e përshkruaja si lulet që lulëzojnë e rrëzohen thellë një pylli të dendur, pa u vënë re nga sytë e askujt, ishte një cikël jete sa rrezatues dhe i bukur dhe njëherësh i paarritshëm, si një ëndërr!…
Djali një ditë largohet drejt një kantjeri tjetër dhe vajza vazhdon të ushqehet me kujtimet e dashurisë së parrëfyer dhe me shpresën se dikur ai djalë do të rikthehet i malluar drejt saj…
Dritëroi ma ktheu tregimin dhe pasi u çua në këmbë më tha ta ndiqja.
U çova dhe e ndoqa i hutuar.
Nga leximi që mundohesha t’i bëja fytyrës e tij sa hyjnore dhe enigmatike nuk po arrija të kuptoja asgjë.
Dolëm në korridor dhe hymë në zyrën e talenteve të reja që drejtohej nga shkrimtari Teodor Laço.
Dritëroi, pasi shtërngoi dorën miqësisht me të, iu drejtua me vështrim të qeshur nga unë:
– Teodor, Djaloshi është nga Konispoli. Është talent i rrallë. Lexova dy tregime nga krijimtaria e tij. Mendoj se ia vlejnë për antologjinë me tregimet e të rinjve që po përgatisim për shtyp.
Teodori shtatlartë e thinjosh më përgëzoi dhe më ftoi të zija vend në një karrige, ndërsa përcolli Dritëroin.
Edhe ai u hodhi një sy tregimeve dhe nga mimika e fytyrës kuptova se i pëlqyen shumë.
Më kërkoi një tregim tjetër.
I zgjata tregimin Lirika, një rrëfim poetik për odisenë e një njohjeje të dy të rinjve në plazhin e Durrësit.
Teodori pasi e lexoi m’u drejtua gjithë kënaqësi.
– Krijime të rralla, jashtëzakonisht të bukura!… Është fat për ty që i pëlqyen Dritëroit!… Besoj se tashmë i ke hyrë në zemër… Dhe po hyre në zemrën e Dritëroit, nuk del lehtë andej… Dije mirë, tani e tuje je miku i tij. Dhe si i tillë ke për detyrë të shkruash jo vepra, po kryevepra letrare që të mos e zhgënjesh kurrë. Dhe unë mendoj se ke brumë prej shkrimtari e nuk do ta zhgënjesh as atë e as mua. Se tani je dhe miku im, jo vetëm i Dritëroit… Urime!…
U ngrita dhe gjithë emocion e përqafova Teodorin, aqsa ai mbeti i shtangur duarhapur nga reagimi im i beftë.
Pastaj qeshi dhe duke më marrë kokën nën sqetull me një gjest tejet atëror, shqiptoi i prekur:
– Ti vetëm shkruaj tregime të bukura se Dritëroin dhe mua do na kesh në krahë, si mbrojtësit e tu.
E mblodha veten, nga ai shpërthim emocionesh dhe u riktheva tek ajo pamje serioze e përjeshme që më shoqëron edhe në gjumë.
E falenderova Teodorin, i shtërngova dorën, duke patur parasysh pamjen mitike të prijësit hyjnor Dritëro Agolli, dhe u nisa drejt daljes.
– Do jemi në kontakt për gjithçka! – ndjeva zërin e Teodorit pas shpine, zë që çuditërisht më jehonte si i Dritëroit.
Disa javë më vonë, një të diel, aty nga mesdita, isha duke pirë kafe te lokali i “Hotel Butrinti”, në qytetin e Sarandës, kur m’u afrua dikush nga shokët e mi e më tha:
– Sot, aty rreth orës gjashtë të mëngjesit, teksa dëgjoja lajmet te Radio Tirana, te minutazhi i shtypit të ditës sikur dëgjova të përmendej emri yt për një tregim të botuar në Gazetën “Drita”. Nuk e di në është e vërtetë apo më bënë veshët?!…
Nuk prita më gjatë, por nxitova në librarinë më të afërt dhe kërkova Gazetën “Drita”. E shfletova nxitimthi dhe aty nga mezi i faqeve, ku botohej letërsia, tregimi dhe poezia, më zuri syri të botuar në plot dy faqe “Lirika”.
Ishte tregimi im, një nga krijimet më poetike për dashurinë platonike.
U trondita i tëri.
Drita ishte organi i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë dhe aty botoheshin vetëm tregimet më të mira të ajkës së shkrimtarëve shqiptarë.
Ato ditë më ra në dorë dhe Antologjia “Ata që kemi pranë”, me tregimet e 25 prozatërëve të rinj, emrat e të cilëve ishin rreshtuar në kapakun ngjyrë qielli në të gjelbër, si ngjyra e shpresës që ushqen njeriu te e ardhmja.
U mrekullova… Unë dhe katër autorë të tjerë kishim nga dy tregime.
Në atë libër shprese dhe jete më ishin botuar tregimet: “Shokët” dhe “Një dalë në kujtesën time”…
Tanimë më ishte forcuar parandjenja se në jetën time pa hapej një kapitull i ri. Diku në horizont shihja të konturohej një botë e re, bota e ëndrrave të mia që po bëheshin si pakuptuar realitet…
Në një nga ato ditë kur po jetoja si në qiellin e shtatë me parafytyrimet e së nesërmes sime, sado që Dajua, të afërmit, miqtë dhe shokët talleshin me delirin tim (i besonin më shumë kiametit, se sa ndryshimit të së ardhmes sime me atë biografi të keqe që kisha), u nisa herët për në Tiranë.
Doja ta takoja përsëri dhe ta falenderoja me gjithë zemër “Engjëllin” e jetës sime, Dritëro Agollin.
Unë isha pasardhës, si nga babai dhe nga nëna, i dy gjyshërve që kishin qenë fetarë, hoxhë, imamë. Madje gjyshi nga mamaja, Mehmet Alushi, për shumë vite, kishte qenë dhe Myftiu i Konispolit. Pra, si nip i dy personaliteteve të fesë muslimane shqiptare, i dy hoxhëve, imamëve, dashur padashur, isha rritur me frymën e besimit në një Zot, sadoqë komunizmi e kishte ndaluar që në vitin 1967, duke i nxjerrë jashtë ligjit të gjitha besimet fetare dhe institucionet e tyre si dhe çdo veprimtari që lidhej me fenë. Ashtu si gjyshi, edhe unë besoja në ekzistencën e Zotit, engjëve dhe djajve, paçka se nuk guxoja ta shprehja hapur.
Si njeri që në shpirtin tim e ndieja ekzistencën e Zotit, tashmë po më rrënjosej në mendje dhe ideja se Dritëroi ishte caktuar nga Fuqia Supreme Hyjnore si një nga mbrojtësit e mi, si një nga engjëjt.
Dhe më duhej ta falenderoja patjetër këtë njeri të shenjtë.
Një ditë më vonë, si zakonisht herët në mëngjes, i zura pritë Dritëroit te hyrja e godinës së LSHA.
Ai erdhi fiks në orën tetë pa pesë.
Sa më pa, më përshëndeti i pari me kokë dhe po me lëvizje të buzëqeshur më ftoi ta ndiqja.
Ai u ul në vendin e vet, në tryezën e punës, kurse mua nuk më ulej, rrija përballë tij, në këmbë.
U mata disa herë të nisja ta falenderoja, po nuk po gjeja dot fjalët e duhura.
Ai e pa sikletin tim, qeshi dhe preras më tha:
– Shko e falendero Teodorin, atij i takon falenderimi, se ai merret me talentet e reja.
– Patjetër, – mora zemër, – por sëpari dua t’ju falenderoj juve, Kryetar!…
– Mor, lere Dritëroin dhe qepju Teodorit! – ma preu fjalën.
– Jo, pa ju falenderuiar juve! – e kundërshtova.
– Dëgjo mua, Djalosh, Dritëroin këtu e ke, po mos harro Teodorin…
Mbeta një hop mëdyshas.
Dritëroi qeshi me hutimin tim dhe me dorë më dha shenjë të ulesha.
– Pa ulu, ulu njëherë e më thuaj si i ke punët me ata të partisë në fshat?…
– Keq! – thashë me sinqeritetin më të madh.
– Sa keq?
– Aq keq sa që po të munden më lidhin aty pas kooperativës e nuk më lënë të dal as nga fshati.
Ai buzëqeshi enigmatik, si njeriu që di gjithçka.
– Ishte fat për mua që në vitin 1976, pas përfundimit të shkollës së mesme, u shpik procedura e stazhit dy vjet në prodhim dhe pastaj e drejta për të ndjekur Universitetin, – vazhdova më tej.
Dritëroi më nxiti me kokë.
Mora kurajë dhe zura të rrëfej pa pushuar:
– Mua më caktuan ta bëja stazhin në sektorë të ndryshëm, në Ndërmarrjen e Bonifikimit Sarandë. Punova dy vjet në tunele nga më të vështirat, në ujë gati gjer në brez, si ai në Sasaj e Tatzat… Punova në betonim kanalesh ujitëse, në ngarkim shkarkim çimentoje e sa e sa punë nga më të vështirat dhe meqë nuk ma dhanë të drejtën për të ndjekur Universitetin, mbeta aty në bonifikim dhe vazhdova të punoj kudo që më caktonin.
Ata të fshatit u bënë copë me lloj-lloj mënyrash për të më kthyer në kooperativë, në bujqësi, po ngaqë isha punëtor i dalluar, nuk më lanë drejtuesit e ndërmarrjes të largohesha. Madje meqë kishte nevojë për manovratorë për makineritë e liqeneve, më çuan në kurs dhe më kualifikuan si buldozerist, kështuqë, desha s’desha u ngula përfundimisht në Ndërmarrjen e Bonifikimit.
Në vitet 1979-81 më thirrën në shërbim ushtarak, që e kreva në Regjimentin Kundërajror, të Gjirokastrës.
Pas ushtrisë u ktheva përsëri në Ndërmarrjen e Bonifikimit për t’i shpëtuar përndjekjes së partisë së fshatit…
– Kaq shumë të kanë inat?! – qeshi Dritëroi…
– Inat thua?!… Janë disa komunistë që duan të më hanë edhe të gjallë, po të munden… Aty nga viti 1972, duke përfituar nga paaftësia e babait tim, si invalid, si i sëmurë nuk më lanë të ndiqja as gjimnazin, po më çuan me detyrim në shkollën e mesme bujqësore të Konispolit, me qëllim që të kthehesha e të punoja në fshat…
Në vitin 1976, kur më vdiq babai, nuk lanë as shokët e klasës sime të merrnin pjesë në varrimin e tij… Dhe kjo më mërziti aq shumë sa i shkrova letër shokut Enver Hoxha për padrejtësitë që më bënin.
Letra u kthye në fshat dhe ata më thirrën e disi të trembur zunë e më kërkonin llogari se pse i kisha shqetësuar ata lart.
Prapë do i shqetësoj, po më ratë në qafë, u thashë, po ku dëgjonin ata. U zbutën ca, po luftën nuk e pushuan, u bënë më të sofistikuar. U nisnin dhe vazhdojnë t’u nisin letra anonime fshehtas gjithë institucioneve që më vlerësonin për punën e mirë që bëja. U nisin gazetave që botojnë artikujt e mi e kudo…
– Edhe këtu te ne kanë dërguar, – qeshi Dritëroi.
Unë shtanga.
– Mos e prish gjakun, gjëra pa rëndësi, – më qetësoi ai.
Ngrita supet,
– Po kush është e vërteta e biografisë tënde? – pyeti Dritëroi.
– Mund ta vërtetoj edhe me dokumente arkivore që biografia ime nuk është ajo që pretendojnë disa nga komunistët e Organizatës Bazë të Partisë në Shalës të Konispolit, Kryetar… Ata më përshkruajnë me pak fjalë, se kam një xhaxha, Sadedin Hysa, të pushkatuar në vitin 1943 pa gjyq nga partia, se vetë kam mbaruar me nota të mira Shkollën e Mesme Bujqësore të Konispolit, se kam punuar në Ndërmarrjen e Bonifikimit në Sarandë dhe se nuk dihet qëndrimi im aty… Kaq…
– Po e vërteta?! – u bë kurioz Dritëroi.
– Krejt ndryshe. Gjyshi im, Shefki Hoxha, babai i babit tim, Mazarit, ishte atdhetar i madh dhe gjithë pasurinë e përdorte për të mirën e këtij Kombi. Ai financoi klubet e para patriotike dhe shkollat e para në gjuhën shqipe në zonën e Konispolit dhe në Çamëri. Patriotizmi i tij i shtyu turqit në vitin 1910 që të vendosnin për ta arrestuar, mirëpo e njoftuan miqtë dhe u arratis në Amerikë. U kthye në vitin 1914 dhe vazhdoi të financonte si më parë shkollat. Andartët grekë, duke e parë si element të rrezikshëm, i dogjën shtëpinë tre katëshe siç dogjën shumë fshatra në Shqipërinë e Jugut siç dogjën dhe Hormovën e Tepelenës. U shpëtoi dhe grekëve. Më 1920 me shumë patriotë të tjerë, si i famshmi Alush Taka nga Konispoli, financoi luftën e Vlorës kundër italianëve. Më 1924, megjithëse i pasur, u bashkua me Qeverinë e Nolit dhe ishte personalitet që nxiste reformat për t’u hequr një pjesë toke të pasurve dhe për t’ua dhënë fshatarëve. Pas dorëheqjes së Nolit, Qeveria e Ahmet Zogut e përndoqi si kundështar politik dhe e arrestoi bashkë me disa patriotë të tjerë nga zona e Konispolit. Madje ka edhe një këngë për arrestimin e tij: “Në Shalës muarr Shefkinë/ Në Konispol Maze Haminë/ Dhe Xhafo Pandalejmoninë”…
Zogu i burgosi në burgun famëkeq të Lezhës. Avokatët e udhëzuan të shtirej si person me probleme mendore për t’i shpëtuar burgimit të përjetshëm. U lirua nga burgu në vitin 1936 dhe po atë vit vdiq nga një ftohje e pa shërueshme, si pasojë e kushteve të këqija në qelitë e burgut.
Me vdekjen e gjyshit, pasuritë i administroi burri i hallës sime, Enver Çomo, me origjinë nga Libohova, agronom i fshatit Shalës, se babai, Mazari, ishte i vogël.
Në vitet 1939-45, Enver Çomo doli partizan dhe shtëpia jonë u bë bazë e Luftës Nacional-çlirimtare, pasuritë u shfrytëzuan nga partizanët.
Babai im, pas viteve 1945, u dërgua në shkollë për mësues dhe në vitin 1945 u caktua të jepte mësim në fshatin Kaluth të Përmetit. Më vonë në shumë shkolla të tjera nga Saranda e gjer në Ersekë, ku linda unë, më 20 korrik 1957. Babai ishte modeli i mësuesit. Në vitet 1955-60 u jepte mësim fëmijëve të vllehve, duke ndjekur shtegtimin e tyre baritor: në dimër i kullosnin tufat në malet e Sarandës e në verë në malet e Kolonjës, në Gramos e gjektë.
Në vitin 1960 e pushuan befas nga puna, pa i dhënë asnjë shpjegim apo arsye. Siç dukej u vu në lëvizje mekanizmi i fshehtë i luftës së klasave. Dhe babai im, Mazar Hysa (mbiemrin ia ndërruan me detyrim nga Hoxha në Hysa, nuk dihen arsyet) u sëmur dhe i iku jeta si invalid, derisa vdiq në vitin 1976 nga meraku që nuk u dilte dot për zot as fëmijëve të vet. Dhe ishim pesë fëmijë…
– Asnjë shpjegim nuk i dhanë babait? – u habit Dritëroi.
– Me shkrim, jo!… Me gojë i thoshnin: “Ore, nuk mjafton që të ushqejmë me një copë bukë si invalid?!… Ke harruar se je vëllai i një ballisti të pushkatuar nga partia?!”… Kështu i turreshin me gojë sa herë ai i lodhte me letra, po me shkrim nuk iu përgjigjën kurrë…
– Po e vërteta e atij xhaxhait?!…
– Gjyshi, Shefki Hoxha, ishte martuar dy herë. Kur u nda me gruan e parë, ajo shkoi në fisin e vet, aty në fshat, në Shalës. Mori me vete dhe djalin e saj, Sadedin Hoxha a Hysa, quaje si të duash. Gjyshi u martua me Hava Minxolli, vajza e një nga fiseve më të dëgjuara të Delvinës. Lindi dy fëmijë, hallën dhe babanë tim.
Në vitin 1943, Sadedini fillimisht doli partizan, por dajot e vet ia kthyen mendjen dhe u bashkua për pak kohë me Ballin dhe dihet fundi i tij…
E pushkatuan pa gjyq në spitalin partizan të Theollogos…
– Hmmm!… Viktimë, ky xhaxhai! – ia bëri Dritëroi i menduar.
– Viktimë vërtet, po unë nuk e mohoj faktin e pjesëmarrje së tij me Ballin, – theksova aty për aty, – po ata mohojnë çdo vlerë atdhetare të fisit tim dhe më shpallin mua si të birin e xhaxhait…
– Kësaj i thonë dashakeqësi, sektarizëm!… Kjo është Padrejtësi!… Dhe veprime të tilla i bëjnë ca palo komunistë, duke keqpërdorur emrin e partisë për interesat e tyre, – u nxeh Dritëroi.
Ngrita supet.
– Rri i qetë!… Do ta zgjidhim!… Do të vëmë në lëvizje strukturat e Partisë, Komitetin Qendror, Komitetit e Partisë të Sarandës, komunistët e ndershëm aty në Organizatën Bazë, në Shalës… Ti, rri i qetë!…
Fytyra i ishte skuqur si asnjëherë tjetër dhe ashtu me atë pamje të xhindosur të kujtonte vërtet atë dashin luftarak të baladave, i gatshëm për t’i përdorur brirët e vet edhe kundër ujqërve, vetëm e vetëm për të mbrojtur kopenë dhe stanin e vet.
Dhe u çua befas dhe zuri të vinte rrotull nëpër zyrë me duart e lidhura mbrapa e me trupin e lartë të përkulur paksa përpara, si nga pesha e kokës gjitmonë po me atë pamjen mitike.
Në atë pamje dhe në atë ecejak energjik shpalosej Dritëroi luftarak që pak njerëz e kanë njohur…
Ndaloi papritmas siç dhe e filloi ecejakun dhe m’u drejtua me një ton gati urdhërus:
– Do shkosh në Sarandë dhe do takosh Sekretarin e Parë të Komitetit të Partisë, në emrin tim!
Pa pritur reagimin, Dritëroi iu afrua aparatit telefonik në tryezën e punës, u përkul paksa dhe zuri të shfletonte një libër të vogël me numra telefonash. Pastaj, si u mendua pak filloi rrotullonte disa herë diskun e aparatit duke formuar kështu numrin që donte.
E mbajti një copëherë në vesh dorezën e telefonit, pastaj si u përshëndet me zërin e largët, iu drejtua:
– Miku im, do të dërgoj një djalë, një letrar të ri që e kam shumë për zemër dhe, të lutem prite, dëgjoje dhe ndihmoje!… I talentuar thua?!… Shumë, talent i lindur!… Do ta njohësh dhe vetë… Nga është?… Nga fshatrat e Konispolit e ke… Po,po, këtu e kam, quhet Shefki Hysa… Më dëgjo mua, nuk ka për të të zhgënjyer… Mendoj se do të bëhet një kuadër i vlefshëm për Partinë, por të lutem, ndihmoje!… Nuk e lënë rehat andej nga fshati… Rri i qetë, do të bisedoj dhe me Miti Tonën që të të vijë për mbështetje dhe një Instruktor i Komitetit Qendror të Partisë… Edhe diçka tjetër miku im, me rekomandim të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve, do të dërgojmë një të drejtë studimi për “Gjuhë dhe Letërsi Shqipe”… Po, po për djaloshin… Po u thuaj dhe atyre të Komitetit Ekzekutiv dhe të Seksionit të Arsimit se mos u shkon në mendje për t’ia dhënë dikujt tjetër… Mos harro se është e përcaktuar për djalin dhe nëse nuk ia jepni atij, dije se do të kthehet mbrapsht… Nuk bëj shaka; është e drejtë studimi e përcaktuar për LSHA, vetëm për talentetet që rekomandojmë ne, kështu që, miku im, gjej mënyrë dhe ndihmoje djalin… E po kështu bëhet dhe puna e Partisë… Dihet, talentet janë pasuri e saj… Po, po, patjetër, do t’ia përcjell të falat dhe Sadijes… Pooo, nëse erdha gjer në Gjirokastër, do shkëputem dhe do vij dhe vetë për të të takuar në Sarandë, ti e di e kam merak vetë… Po dhe ti eja dhe na tako kur vjen në Tiranë… Jo, nuk quhen takimet e shkurta gjatë mbledhjeve në Komitetin Qendror… Të presim, dakord?… Të fala dhe ti…
Unë dëgjoja me vëmendje bisedën e Dritëroit me të Parin e Partisë në Sarandë dhe nuk po u besoja dot veshëve… Më ishte rrënqethur i tërë trupi dhe më dukej vetja si në ëndërr.
Kisha gati dhjetë vjet që luftoja me të gjitha mënyrat për të ardhur në Universitet, qoftë dhe me korrespodencë në një nga degët e Institutit Bujqësor të Kamzës dhe befas dëgjoja Dritëroin që ishte i gatshëm të thyente çdo tabu për të më ndihmuar. Sipas vendimeve ekzistuese, me që unë kisha mbaruar Shkollën e Mesme Bujqësore, kisha të drejtë të studioja vetëm në një nga degët e Institutit Bujqësor, ose për Agronomi, ose Pyjore. Po edhe kjo e drejtë më ishte hequr si fëmijë me cene në biografi…
Përkundër çdo pengese, Dritëroi kishte menduar një drejtim të ri për jetën time. Siç thuhej, duhet të kisha lindur me këmishë që të meritoja një dhuratë kaq të madhe, që ma kishin mohuar prej vite e vitesh…
– Suprizë për ty, besoj?! – mu drejtua Dritëroi, pasi la telefonin.
Mua më ishin mjegulluar sytë dhe në fyt më ishte mbledhur një komb që po ma merrte frymën.
– Partia thotë se duhen ndrequr gabimet për ata që e meritojnë… Dhe mua më del për detyrë të ndreq gabimet në kurriz të talenteve. Janë dhe dy djem të tjerë, Faruk Myrtaj, prozator, dhe Mujo Buçpapaj, poet… Edhe atyre u është bërë padrejtësi dhe po bëj të pamundurën që t’i ndihmoj… Vetëm kështu do ta justifikoj besimin e Partisë, si Kryetar i LSHA, më kupton apo jo? – tha Dritëroi me një vështrim atëror dhe unë ndjeva ngrohtësinë hyjnore të Zotit në atë vështrim kurajëdhënës që nuk e kisha ndier prej vitesh që kur më kishte vdekur babai.
Dhe për të mos u zgjatur më gjatë, më në fund, me këmbënguljen time gati donkishoteske, si një Xhek London i ri i Sarandës, siç më cilësonin miqtë e mi, vetëkuptohet me mbështetjen sa atërore e hyjnoje të “Engjëllit të Zotit”, Dritëro Agolli, në shtator të vitit 1985 u regjistrova si student i Fakultetit të Historisë dhe Filologjisë, dega “Gjuhë-Letërsi Shqipe”, në Universitetitn e Tiranës.
Kur u largova nga fshati më përcolli heroina ime, mamaja ime, e përlotur dhe Dajua, ende mosbesues, i cili u shpreh:
– Akoma nuk besoj, nëse gjithë kjo është e vërtetë!… Do vij pas tre muajsh të të shtërngoj dorën, po të gjeta në Universitet… Pra, më prit në janar, në Tiranë!
Dhe më ktheu shpinën duke mos më thënë as rrugë të mbarë!
Mora me vete veç dhimbjen, lotët dhe mallin e mamasë.
Në Universitet, vetëkuptohet isha nga studentët më të përgatitur, me notat më të mira. Shokët e shoqet e kursit ishin djem e vajza 18-vjeçare dhe unë 28-vjeçar, si të isha gjyshi i tyre. Dhe nuk ndihesha aspak keq, kur ndonjëri më thërriste “Gjysh”. Brenda pak muajsh u bëra bashkëpunëtor i rregullt i gazetës “Studenti” si dhe i disa gazetave qendrore si “Zëri i Rinisë”, “Vullnetari”, “Bashkimi”, “Drita”, “Zëri i Popullit”, Revista “Ylli”, “Shqiptarja e re”, “Shqipëria e re”, “Nëntori”, Revista Humoristike “Hosteni”, etj. Shefat e redaksive, më donin edhe më shumë, jo vetëm për talentin tim, po dhe për miqësinë me Dritëro Agollin, të cilën e përdornin si argumet dhe “Imunitet” për vete dhe për mua ndaj anonimshkruesve dhe letrave të tyre që nuk më linin rehat as si student. Letrat anonime vinin papushim si në adresë të Universitetit, në adresë të redaksive dhe në adresë të Komitetit Qendror dhe pretendonin se Organizata Bazë e Partisë ishte gabuar që kishte lëshuar karakteristikë pozitive për mua, pinjollin e një familjeje nacionaliste antikomuniste.
Ishin vërtet një torturë letrat anonime për mua, sepse herë pas here isha i detyruar të ballafaqohesha me drejtuesit e e rinj që nuk më njihnin, të institucioneve të ndryshme. Pothuaj çdo muaj paraqitesha diku për të dhënë shpjegime.
Një mënges u paraqita si zakonisht në Lidhjen e Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë. Mbaj mend se isha student i vitit të dytë. Sapo u afrova te porta e jashtme e LSHA, u përballa me Dritëroin që po zbriste nga makina. Ai sa më pa u rrudh dhe u vrenjt në fytyrë dhe më bëri me dorë ta ndiqja.
Të them të drejtën u drodha i tëri nga një lloj paniku e frikë e madhe e pakuptueshme që më pushtoi të tërin. Parandjeva se diçka e keqe më priste, po se çfarë as që e merrja dot me mend. Zemra më rrihte tmerrësisht fort sikur donte të shkëputej e të arratisej prej trupit tim.
E ndoqa në heshtje Dritëroin si dikur nëpër shkallë e nëpër korridore drejt zyrës së tij, por kësaj here me njëlloj tmerri ogurzi.
Sa hyri në paradhomë, Dritëroi, pa e përshëdetur, iu drejtua preras Kristinës që e priste si zakonisht në këmbë:
– Atë letrën!…
Kristina e hutuar u përkul dhe po rrëmonte mbi dosjet e tavolinës së saj, ndërkohë që unë ndoqa Dritëroin për në zyrën e tij.
Ai nuk u ul as vetë, nuk më ftoi as mua të ulesha.
Ndërkohë erdhi Kristina dhe ashtu si e druajtur dhe e trembur i zgjati një fletë letër formati.
Dritëroi ia rrëmbeu nga duart si Luani i uritur në ato filmimet e rralla të xhunglës, kur merr hov e i turret gjahut.
Unë që mezi mbushesha me frymë, u tmerrova edhe më shumë nga ai gjest. Nuk e kisha parë kurrë Dritëroin dhe as që e mendoja se do ta shihja ndonjëherë aq të xhindosur, gati jashtë pamjes që e karakterizonte zakonisht.
– Pa lexoje, mor djalë! – më urdhërpi Dritëroi.
Kristina ndërkaq kishte ikur nga sytë këmbët.
Mua më dridheshin duar dhe mezi arrita ta kapja letrën.
Ashtu turbull pashë se ishte e shkruar me një makinë shkrimi me gërma të dëmtuara aty këtu.
Vura re se i drejtohej Komitetit Qendror të Partisë.
Fillova ta lexoj në heshtje ashtu turbull e turbull sikur po mbaja në duar vendimin e dënimit tim me vdekje.
Letra thoshte, pak a shumë, se gjoja unë isha një pinjoll bastard e i dështuar i një fisi nacionalist antikomunist që nuk e kishte dashur kurrë Partinë e Punës, një djalë i degjeneruar e dekadent si në paraqitje dhe në përmbajtje, se gjithmonë kisha pëlqyer të sillesha e të paraqitesha si ekstravagant dhe modernist, me flokë të gjata dhe me këmisha mëndafshi me kuadrata, një individ i padenjë që nuk kisha asgjë të përbashkët me rininë komuniste shqiptare dhe aq më tepër me figurën e një shkrimtari të ri e jashtëzakonisht të talentuar siç më paraqiste Dritëro Agolli. Në të vërtetë unë isha thjesht një i patalentuar që kisha marrë gjithë mjaltin, limonat dhe arrat e Konispolit dhe ia kisha sjellë si ryshfet Dritëroit dhe ai, si një komunist i padenjë për detyrën e lartë të Kryetarit të LSHA, që i kishte besuar Partia, e kishte mashtruar Komitetin Qendror dhe Udhëheqësit e Lartë, duke më rekomanduar mua, dështakun e patalentuar, padrejtësisht në Universitet, në shtyp dhe në letërsinë shqiptare. Letra i bënte thirrje Komitetit Qendror të mbante qendrim ndaj Dritëroit, si dhe të më përjashtonin mua urgjentisht nga Universiteti dhe të më hiqej e drejta e botimit…
Ngriva i tëri si shtatore tmerri e dëshpërimi me sytë e përlotur nga Dritëroi.
– Mor djalë, mos i ke thënë kujt a mos je mburrur poshtë e lartë se i ke sjlellë dhurata të tilla Dritëroit?! – theksoi ai i merakosur.
– Kryetar, po unë nuk pata kurrë kurajë të të ftoja për një kafe, gjë që e kam pasur ëndërr! – ia ktheva i pashpresë.
– Kollaj ajo puna e kafes, po ti je i sigurt se nuk ke nxjerrë nga goja ndonjë llaf të tillë?!
– Kurrën e kurrës! – shpërtheva gjithë kurajë dhe inat njëherësh.
Tek e fundit, më e pakta, do të më kthenin prapë në fshat, do të më pëjashtonin nga shkolla, do të më hiqnin të drejtën e botimit, nuk do të ma merrte kush shpirtin për një letër anonime, mendova aty për aty.
– Atëherë eja zbresim për kafe! – tha Dritëroi dhe pamja e tij ndryshoi si e një gjigandi që del befas prej errësirës në dritë.
– Kafe?! – shqiptova pa kuptuar se ç’po ndodhte.
– Po pra, eja pimë kafe në Klubin e LSHA!… A ka qenë kjo dëshira jote?!…
– Uaaa, kafe?!… Po letra?! – thashë pa i besuar asaj që po shihja.
– Do merrem unë me letrën dhe me ata që e kanë shkruar!… Dhe do merrem mirë kësaj here! – tha Dritëroi sa hokatar dhe serioz.
– Domethënë…
– Domethënë jeta vazhdon, të del detyrë të shkruash dhe më bukur dhe më shumë!… Dhe detyra tjetër, ca nga ai mjalti, limonat dhe arrat më të mira të Konispolit i dua dhuratë! – qeshi Dritëroi.
Mblodha veten dhe e vura re me vërejtje.
– Nuk po bëj shaka, – tha Dritëroi.
– Po Konispoli ka dhe bajame të mira, – ia ktheva i lehtësuar nga ajo gjëmë që më ishte vërtitur mbi krye.
– I dua dhe bajamet!… Edhe bajame do më sjellësh!… Dhe tani e tutje do jesh jo vetëm mik krijimtarie, po dhe mik i shtëpisë së Dritëroit! – deklaroi ai, ndërsa po shkonim drejt lokalit për kafe.
Po mbushesha me frymë. Ndieja se edhe kësaj here më kishte shpëtuar “Shenjti” Dritëro Agolli… Duke ndjekur Dritëroin, ndieja se isha pjesë e dashurisë së Zotit dhe jeta ime nën mbrojten hyjnore do të ishte patjetër e mrekullueshme, siç e meriton çdo njeri që sakrifikon në shërbim të Atdheut.
Me kalimin e viteve miqësia ime me Dritëroin forcohej më shumë edhe për faktin se nga natyra jam besnik dhe mirënjohës dhe ca konservator a tradicional, me një fjalë, kur lidh një shoqëri a miqësi, mjaftohem me atë, harrohem pas saj dhe nuk i kam fort për qejf të merrem me lidhjet e reja. Unë nuk ia kthej shpinën askujt dhe në miqësi gjithmonë riskoj, asnjëherë nuk e prish me kënd, përkundrazi janë të tjerët ata që mund të më largohen dhe kjo për faj të tyre, jo për faj timin. Dritëroi po vetëkuptohet ishte brumë nga ai që dinte ta ruante miqësinë dhe për mua kjo mjaftonte. Ishim si të porositur nga Zoti për miqësinë tonë që zgjati gjatë gjithë jetës, që në çastin e njohjes. Pra, rreth 33 vjetë!… Një periudhë mjaft e gjatë miqësi me Engjëllin tim Dritëro Agollin, që më mbronte nga kushdo dhe për gjithçka…
Jam i pafjalë prej mbrojtjes së tij, mund të përmend shumë e shumë raste, por po shtoj edhe një:
Diku nga viti 1988. Mbaj mend se isha në vit të tretë universitet, kur më njoftuan se më kërkonte urgjentisht Dritëroi. Vetëkuptohet, shkova menjëherë, gjithmonë me atë ndjenjën e ankthit dhe paranojës prej së keqes që nuk më shqitej kurrë.
Hyra në zyrën e tij.
– U dhashë urdhër atyre të gazetës “Drita” të mos e botojnë tregimin tënd ‘Plaku i liqeneve”. Dhe e tërhoqa nga redaksia. Ja ku e ke, merre dhe zhduke! – më tha preras pa më vështruar as në sy.
– Po pse?! Është aq i bukur dhe ty sikur të pëlqeu…
– Mor lere pëlqimin tim dhe bëj si të them! A e di si u shpreh një nga kritikët tanë që e lexoi rastësisht në tavolinën e punës së redaktorit?!… Botoje, botoje, i tha redaktorit, se pas botimit do bëj një kritikë të mirë dhe do ta çoj disa vite në burg këtë trimoshin që legjendëzon realitetin tonë socialist!…
Ndjeva se m’u tha pështyma në gojë e në fyt. E mora tregimin dhe u zhduka sakaq nga zyra e Dritëroit. E fsheha dhe e kam botuar shumë vonë, në periudhën e postkomunizmit…
Pas viteve 1990, me shembjen e Sistemit Komunist, shoqëria shqiptare në dukje filloi të shfaqej me dimensione të reja, gjithmonë e më të papëlqyeshme për tipa si unë. Sidoqoftë ishte kohë ndryshimesh dhe mua më duhej të pozicionohesha në një formë a në një tjetër.
Ndërkohë ishin krijuar partitë opozitare, si Partia Demokratike, Partia Republikane, Partia Socialdemokrate, etj. Mendova të afrohem me ndonjë nga këto forca politike, me idenë që të punoja në ndonjë nga gazetat e tyre, mirëpo për çudinë time, si vetë partitë dhe shtypi i tyre ishin uzurpuar nga individë që dikur ishin shefa të strukturave komuniste dhe mua më përplasnin sa herë në hundë letrat anonime ku përgojohej mbarë e prapë biografia ime e keqe si i deklasuar antikomunist.
“O Zot!… Çfarë po ndodhte?!… Shefat e djeshëm prapë shefa dhe unë vartësi i përjetshëm?”…
Kjo ishte krejt e pakuptimtë.
Vendosa të këshillohem njëherë me Dritëroin. Ai më dëgjoi me vëmendje si zakonisht dhe më tha:
– Shiko, miku im, unë jam ky që jam, Dritëro Agolli, lider i kohës së komunizmit, sado me shpirt oponent. Dhe nga kjo pikëpamje nuk më takon mua të braktis llogoren ku jam pozicionuar. Dje quhej Partia e Punës, sot u vetëquajt Partia Socialiste, nuk ka rëndërsi, dua s’dua unë jam robi i bindjeve të mia, robi i saj dhe do të ishte pafytyrësi të veproja e të sillesha ndryshe. Unë jam i destinuar të vdes në llogoret e bindjeve të mia dhe derisa të kem fuqi do luftoj nga këto llogore për përparimin e shoqërisë shqiptare.
Ti e ke parasysh luftën që më duhej të bëja dikur brenda sistemit komunist që të mbroja të drejtën nga padrejtësitë burokratike, të mbroja vlerat e vërteta njerëzore që bartnin djem si ti, të cilët ishin viktima ideologjike të kohës, të njëjtën gjë do të vazhdoj të bëj edhe sot nga pozita e një ndër liderve të Partisë Socialiste, do vazhdoj të mbroj vlerat në luftë me antivlerat.
Dhe kij parasysh se në partitë e reja janë integruar karrieristët më të këqinj, ata që nuk arritën të bënin karrierë dikur. E pe vetë me sytë e tu se si i uzurpuan partitë e periudhës postkomuniste. Pra, mos harro se brenda atyre partive do të dominojë veç lufta brenda llojit dhe me kalimin e kohës ato do të shfaqen e do të sillen thjesht si bija të plangprishëse të Partisë së Punës, ndërkohë që Partia Socialiste mund të reformohe më lehtë dhe më shpejt ndoshta dhe për hir të së kaluarës komuniste hija e së cilës zor se do t’i ndahet ndonjëherë.
Po sidoqoftë të jesh i sigurt se ka për të qenë strehë më e mirë në mbrojtje të të drejtave njerëzore se vetë pjellat e saj… Prandaj, dua nuk dua, jam pjesë e saj…
– Po unë?!…
– Ty, miku im, nuk do të të rekomandoja partitë. Nuk je brumë që u nënshtrohesh ideologjizmave e politikëbërjeve ti… Mendoj se për ty është momenti i artë të pozicionohesh ndryshe. Gjeje llogoren tënde, po jo brenda partive, ndoshta në shoqërinë civile… Ti je shkrimtar dhe gazetar i lindur, mos e përdhos shpirtin nëpër bodrumet e kështjellave të politikës, – më këshilloi Dritëroi duke më rrahur shpatullat, ndërsa vështrimi i tij tretej diku larg në një horizont gri, pa shumë dritë optimizmi.
Vendosa ta ndjek këshillën e mikut tim të shenjtë Dritëroit, duke u qendruar larg partive. Në vitin 1991 u bashkova me Shoqërinë Politike Atdhetare Çamëria, si gazetari i parë i gazetës që filluan të botonin. Vitin e parë e kalova mirë, punohej me entuziazëm, pasion dhe përkushtim për të ardhmen. Kjo shoqëri fillimisht drejtohej nga idealistët, por edhe këtu, si në partitë politike, filluan të mblidhen karrierisët derisa e uzurpuan dhe idali u shndërrua në interesa klanore. Pra, nuk kishte më vend për idealisë si puna ime, kështu që dhashë dorëheqjen.
Me disa miq të mi shkrimtarë dhe gazetarë ende me shpirt idealist, aty nga mesi i vitit 1992 krjijuam Shoqatën Kulturore “Bilal Xhaferri” dhe Shtëpinë Botuese “Bilal Xhaferri”.
– Kjo ishte një zgjidhje e mençur, Djalosh!… Urimet dhe bekimet e mia i paç kudoherë! – më përqafoi Dritëroi, duke më nxitur të ndiqja këtë rrugë.
Ndër botimet e para që realizuam ishin ato të shkrimtarëve disidentë si Bilal Xhaferri, Pjetër Arbnori, poeti Namik Mane, Kasem Trebeshina, etj.
Iu përkushtuam dhe përkthimeve e botimeve të shkrimtarëve të mëdhenj botërorë. Po një nga objektivat tanë kryesorë ishte përzgjedhja dhe botimi i krijimtaisë së talenteve të reja, gjë që më pëlqente shumë si për faktin se doja t’i ngjaja Dritëroit, të bëja atë gjest sa njerëzor e bamirës që bëri ai me mua dhe me talente të tjerë, por dhe për faktin se tranzicioni shqiptar postkomunist kishte filluar me një skamje të paparë. Ishte periudha që po rrënjosej një kapitalizëm i egër e i pamëshirshëm që dominohej nga bashkëpunimi i politikanëve të korruptuar, hajdutëve dhe kriminelëve që po grabisnin me ligj e pa ligj pasuiritë kombëtare shqiptare. Mjerë Shqipëria dhe shqiptarët!…
Ishte viti 1993. Një ndër botimet e para të të rinjve ishte dhe vëllimi poetik “Stalagmitet nisën të shkrijnë” i poetit Llambi Kallço nga Durrësi, dikur shok kursi me mua në Universitet.
I kërkova ndihmë Dritëroit të më bënte një parathënie.
Ai pranoi menjëherë, por më paralajmëroi:
– Mos harro se unë tani nuk jam vetëm poeti i madh Dritëro Agolli, siç më cilësoni ti dhe miqë e tu, po dhe deputeti i Partisë Socialiste, kundërshtar politik i demokratëve që kanë pushtetin, Parlamentin, Qeverinë, Presidentin… Shtëpia Botuese “Bilal Xhaferri”, për vet emrin që mban, objektivat që realizon dhe punën që bën është pozicionuar djathtas. Emri im në një parathënie të botimeve të tua mund të jetë telash më shumë se sa imazh…
– Ehuuu, sa lloj luftërash kam parë unë dikur, nuk besoj se ndonjë luftë nga këto të sotmet do të më detyrojë të harroj Dritëroin! – ia preva fjalën, duke e nxitur ta bënte parathënien ashtu siç dinte ai Mjeshtër i Madh i Letërsisë Shqiptare.
Pasi e botova librin, i bëra një reklamë dhe në Televizioni Publik Shqiptar.
Lajmin e përgatiti një gazetare e re, e cila me të drejtë e vuri theksin jo vetëm te figura e shkrimtarit disident Bilal Xhaferri, por dhe te shkrimtari i madh shqiptar Dritëro Agolli, autori i parathënies së librit që nuk kursehej të bashkëpunonte me shtëpitë botuese më prestigjioze të kohës, duke ndihmuar brezat e krijuesve të rinj me artin e fjalës së tij poetike.
TVSH ishte i vetmi televizion i asaj periudhe dhe lajmi pati jehonë të madhe në gjithë Shqipërinë. Miqtë dhe dashamirët e letërsisë na uruan për suksesin që po arrinim si shtëpi botuese duke promovuar vlerat e të rinjve, pa mohuar vlerat tradicionale shqiptare si krijimaria e paçmuar e poetit kombëtar Dritëro Agolli.
Mirëpo faraonëve dhe firaunëve që fshiheshin në bodrumet e politikës nuk u pëqeu ky sukses, aq më tepër bashkëpunimi me shkrimarë si Dritëro Agolli, shërbëtorë të ish diktaturës komuniste, i poziconuar tashmë në parlamentin shqiptar si kundërshta politik i pandreqshëm, përfaqësues i një partie që vazhdonte traditat kriminale të Partisë së Punës, sipas tyre.
Më thirrën urgjent te selia e Partisë Demokratike dhe më thanë si me lezet se unë pëfaqësoja një figurë disidente si Bilal Xhaferri, shkrimtar i persekutuar nga regjimi komunist, edhe vetë i tillë isha, kështu që nuk më takonte të merrsha me mbetje të të së shkuarës si Dritëro Agolli.
I kundërshtova ashpër, duke u thënë se ky ishte këndvështrim i gabuar, përçarës, që nxiste një luftë të re klasash, kur të gjithë së bashku duhet të punonim për demokartizimin dhe integrimin e Shqipërisë përmes vlerave më ë mira tradicionale, moderne dhe ato aktuale, në qytetërimin botëror.
Po askush nuk ma vuri veshin. Në njëmijë forma zunë të më nxisnin të hiqja dorë nga Dritëroi e kriminelë të tjerë si ai të së majtës, të më shantazhonin, madje dhe të më kërcënonin të hiqja dorë sa më parë nga bashkëpunimi me socialistët, ndryshe do të kisha pasoja.
Ndërkaq Drejtori i Televizionit mori urdhër dhe e pushoi nga puna gazetaren që kishte përmendur emrin e Dritëroit. U caktuan disa gazetarë që ndërmorën në TVSH dhe në shtypin e së djathtës një fushatë denigruese me lloj-lloj shpifjesh për Ditëroin.
U krijua një situatë lufte që nuk i shërbente kulturës shqiptare dhe përparimit të vendit. Ishte thjesht luftë politike klanore që përdhoste shpirtrat e njerëzve idealisë, si puna ime, që e shihnin me sytë e paqes sociale kombëtare të ardhmen.
Vendosa t’i drejtohem mikut tim Pjetër Arbnori, Kryetar i Parlamentit të Shqipërisë. Unë isha botues i librit të tij të parë novelës “Kur dynden Vikingët”, ndërkohë po përgatisja për shtyp dhe dy vepra të tjera të tij, romancën “Bukuroshja me hijen” dhe romanin “Vorbulla”. E kisha mik dhe Pjetrin, pothuaj njëlloj si Dritëroin. Këshillohesha shpesh me të, jo se ishte një nga liderët Partisë Demokratike, por një personalitet që kishte vuajtur burgjeve të ish-diktaturës dhe që cilësohej si Mandela i Ballkanit për frymën paqësore që përfaqësonte. Edhe ai ashtu si unë punonte për pajtimin kombëtar, pavarësisht pengesave që haste nga ekstremistët politikë që për interesat e tyre i frynin zjarrit të përçarjes kombëtare. Ai dikur ishte frymëzuar dhe vazhdonte të frymëzohej nga vlerat social-demokrate, pavarësisht se kishte zgjedhur të përfaqësonte Partinë Demokratike.
Një lloj social-demokrati isha dhe unë në shpirt, pavarësisht se u rrija larg forcave politike, ku gatuheshin veç intriga për interesa të liderve politikë të korrupotuar.
Ia shpjegova situatën e krijuar Pjetër Arbnorit dhe pasi më dëgjoi me vëmendje, ma ktheu:
– Dritëro Agolli është poet i madh i Kombit Tonë, është pasuri e paçmuar e Letërsisë dhe Kulturës Kombëtare Shqiptare, pavarësisht bindjeve të tij dhe forcës politike që përfaqëson në Parlament. Do ishte mrekulli sikur Partia Socialiste të kishte jo një, po nja dhjetë deputetë si Dritëroi. Të sulmosh personalitete si Dritëroi është vetëm çmenduri politike, nuk është gjest fisnik i njerëzve normalë. Rri i qetë, miku im, se do ta zgjidhim. Dritëroi është miku yt, po dhe imi, ndërsa ka shkruar një parathënie aq të bukur për një nga botimet e Shtëpisë Botuese “Bilal Xhaferri”.
Dhe aty për aty i dha urdhër Drejtorit të Përgjithshëm të RTSH, Bardhyl Pollo, të paraqitej menjëherë në zyrën e tij.
Nuk kishin kaluar as 20 minuta dhe Bardhyli erdhi në zyrën e Kryetarit të Parlamentit, Pjetër Arbnorit. Ai ishte një intelektual i mirëfilltë, larg bindjeve politike. Kisha bashkëpunuar shpesh me të, dhe kisha kuptuar se ishte personalitet progresist që nxiste promovimin e vlerave shqiptare.
Sa dëgjoi shpjegimin e Pjetër Arbnorit, mori në çast në telefon dhe urdhëroi jo vetëm kthimin e gazetares në punë, por dhe një emision për shkrimtarin e shquar Dritëro Agolli si mbështetës i krijimtarisë së talenteve të reja.
Kjo ishte arritje për një idealist si puna ime i përkushtuar ndaj kauzës së mbrojtjes së vlerave dhe elitave intelektuale, pavarësisht bindjeve politike që po e çonin vendin drejt përplasjeve.
Ekstremistët e së djathtës nuk linin rast pa shfrytëzuar kundër Dritëroit, me dëshirën për t’i ulur vlerat, por ndodhte gjithmonë e kundërta.
Një mesditë, ndërsa ishim duke biseduar në kafen e Parlamentit, na u afrua një nga gazetarët e Rilindjes Demokratike. Ai e shihte me zili miqësinë time me Dritëroin dhe, pas shpine, shprehej shpesh se ajo miqësi po më hidhte nga e djathta në krahët së majtës së kriminalizuar.
Unë veç qeshja me militantizmin e tij dhe e mbaja larg sidomos për faktin se në ndonjë nga artikujt e tij përmendte dhe Dritëroin, si politikan i lidhur me krerët e së majtës dhe për këtë arsye nuk mund të reformohej.
Pra, sipas tij dhe ndonjë militanti tjetër, Dritëroi nuk duhej përfshirë në plejadën e poetëve më të mëdhenj të Kombit!…
– Si e ke hallin, or trim? – e ndalova duke i vënë dorën në gjoks.
– Nuk kam gjë me ty, po me Plakun Mere, që po të tërheq pas vetes! – u krekos ai.
– Thyej qafën e mos guxo të flasësh për mikun tim! – e shtyva tutje.
– Lere, lere të vijë, se i pëgjigjem vetë, – tha Dritëroi me të qeshur.
Ndërkohë në tavolinën në krah ishte ulur Sali Berisha, Presidenti i Rebublikës.
– Ore qeros, Saliu të nxit të kruhesh me mua?! – e ngacmoi Dritëroi.
Ndërkohë Sali Berisha na përshëndeti me kokë, ndoshta për faktin që dëgjoi t’i përmendej emri.
Gazetari i zënë ngushtë e mbylli gojën.
– Gazetar, surrat pa qime, sa di ti, di b… ime! – e shpotiti Dritëroi heshtjen e tjetrit.
Ata që e dëgjuan, deputetë dhe gazetarë, ia plasën të qeshurave, aq sa qerosi iku nga sytë këmbët, aq sa dhe sot nuk dihet se ku ndodhet…
Ata që nuk e donin Dritëroin, dikur nxitën dhe një poet të njohur të shprehej në një shkrim kundër tij.
Ky fakt na habiti të gjithëve.
Ai poet ishte një nga krijuesit me biografi të keqe, që kishte ardhur në Universitet me rekomandim të Dritëro Agollit. Po ashtu dhe vëllai i tij, kishte ardhur në Lidhjen e Shkrimtarëve dhe Artistëve, si redaktor letrar me rekomandim të Dritëroit.
Si ishte e mundur që ky poet ishte bërë pre e mosmirënjohjes?!…
Sidoqoftë edhe këtë rast Dritëroi nuk e la pa një përgjigje publike në shtyp:
“Djaloshit ia mësova fshehtësinë/ Të shtinte me shigjetë si fajkua/ Ai mësoi aq bukur,/ Sa një ditë/ E ngriti harkun dhe qëlloi mbi mua”…
Më vonë poeti e kuptoi se kishte gabuar dhe i kërkoi falje.
Dhe Dritëroi zemërmadh, vetëkuptohet e fali…
Këto situata mosmirënjohjeje e farkëtuan edhe më shumë miqësinë e Dritëroit me mua dhe me krijuesit çamë.
Dritëroi u përkushtua dhe më shumë për Shtëpinë Botuese “Bilal Xhaferri” si dhe për lartësimin e vlerave të vet figurës së disidentit Biala Xhaferri, i cili ishte detyruar të arratisej për në SHBA, nga Shqipëria për faktin se i rrezikohej jeta nga censorët e artit dhe letërsisë dhe vetë Diktatura Komuniste. Dritëroi nuk linte rast pa përmendur në intervista vlerat e spikatura të krijimtarisë sime, duke më nxitur të botoja libra të tjerë. “Tregimtari im i dashur, me vrojtime të çuditshme dhe ndjenja të holla”, – më cilësonte shpesh.
Fliste me pasion për krijimet e Bilal Xhaferrit për Çamërinë, se si ishte njohur me të, etj. Po aq me përkushtim fliste dhe për zgjidhjen e çështjes çame, që ishte bërë lojë e politikanëve, të së majtës apo të së djathës.
– Partitë e përdorin veç për kredo politike problemin çam, kështu që ju del si detyrë ju krijuesve të Çamërisë ta madhështoni imazhin e saj me krijime sa më të bukura, ja si ato të Bilal Xhaferrit dhe si të tuat, – më thoshte Dritëroi shpesh e më shpesh.
Unë ndihesha krenar që e kisha një këllilltar kaq intuitiv e kaq të rrallë si ai gjigand i kulturës sonë.
– Ore, mik, ju krijuesve çamë nuk duhet t’ju zërë gumi natën! Ku jeni?… Ku është poeti Namik Mane, mik i Bilal Xhaferrit, që kam njohur unë në ato vite kur i hoqën të drejtën e botimit?… Dhe përse?!… Vetëm se ishte miku i Bilalit… Po Abaz Veizi, po të tjerët ku i keni?… Mblidhuni dhe botoni sa më shumë… Parathëniet m’i lini mua… Jam ende i ri, me zemër e shpirt, mos më shiko kështu të rrudhur e të thinjur, – na nxiste ai gjithë përkushtim.
Kisha botuar vëllimin me tregime “Turtullesha dhe Djalli”, vëllimin me tregime “Rrëfimet e një Hajduti” dhe romanin “Robër të Paqes”, një nga personazhet e të cilit ishte dhe Dritëroi.
– Boto dhe për vete, jo vetëm krijimtarinë e të tjerëve! – nuk më linte rehat Dritëroi, sa herë uleshim e pinim kafe në mjediset e Parlamentit.
Dhe unë i premtoja se shumë shpejt do të t’i bëja suprizë me krijimet e mia.
Në vitin 1995 fillova të botoj dhe revistën “Krahu i Shqiponjës”, revistë shqiptaro-amerikane, e botuar në Çikago, SHBA, që në vitin 1974 prej shkrimtarit disident Bilal Xhaferri. Një nga bashkëpunëtorët më të ngushtë, vetëkuptohet, u bë dhe Dritëroi me krijimet e tij: poezitë, tregimet, artikujt dhe intervistat.
Në vitin 1997, vit i mbrapshtë për shqiptarët, përgatita për botim romanin “Parajsa e Mallkuar”. Dritëroi kur e lexoi u magjeps nga personazhi Babëloku, aq sa në parathënien e romanit do të shkruante: “Dhe nuk mund të rri pa përmendur këtu një fakt artistik të jashtëzakonshëm. Autori përshkruan një luginë të ujqëve të uritur. Në kohë dëbore këtu Babëloku i zbiriste nga makina ata që i kishte inat, i linte në mes të rrugës për të përfunduar në dhëmbët e ujqëve. Madje me këtë fakt artistik plot dramacitet autori e mbyll romanin. Vërtet një gjetje artistike lakmuese”…
Më në fund e botova këtë roman me bekimin e Dritëroit…
Në vitin 2004 kisha gati për botim vëllimin me tregime “Mrekullitë e rreme”. Dritëroi, si gjithmonë më kërkoi ta lexonte dhe të bënte një parathënie ashtu siç dinte ta qante ai, Mjeshtri i Gjithçkaje. Gjatë leximit i pëlqeu shumë tregimi Gomarët, aq sa do të shkruante plot pasion: “Me tregimin “Gomarët” jemi përballë një grotesku, me anën e të cilit fshikullohet mbretëria e paaftësisë e përzjerë me servilizmin. Njerëzit e paaftë, gomarët, jetojnë e lumturojnë mbi shpinën e të aftëve, fenomen ky i të gjitha kohërave. Edhe këtu autori nuk le pa përdorur psikoanalizën dhe paradoksin bashkë me groteskun të përzierë me sarkazmën dhe satirën bashkëkohëse. Elementet e metamorfozës të sjellin në mend romanin e Apuleut, shkrimtarit të madh latin, “Metamorfozat ose gomari i artë”, i cili fatkeqësisht ende nuk është përkthyer në shqip”…
Libri “Mrekullitë e rreme” u mirëprit nga lexuesi dhe Dritëroi ndihej i kënaqur për ndihmën sa do të vogël që kishte dhënë duke më nxitur të shkruaja dhe të botoja krijime që u shërbenin zgjimirt të shqiptarëve nga bota militantizmit të sëmurë.
Mosha bënte të vetën. Edhe Dritëroi i pathyeshëm po e ndiente peshën e pleqërisë. Nëse dikur kishte dëshirë të merrte pjesë në drekat e darkat e zhurmshme të brezit tim, vitet e fundit i pakësoi daljet nga shtëpia. Tanimë sa herë pranonte ndonjë ftesë, donte patjetër shoqërinë e Sadije dhe të mbesës, Anës së vogël që e donte shumë.
Njëherë e ftuam për drekë në një nga lokalet më të bukura jashtë Tirane.
– Po nuk e kam, mbesën, Anën kësaj here, – u justifikua ai me mendimin pë t’u shmagur e për ta refuzur ftesën.
– Mos u bëj merak, se kësaj here kemi Endrin, djalin tim 8- vjeçar, sa Ana, – e qetësova unë.
– Do jetë Endri?!…
– Patjetër! – e sigurova.
– Epo me që është Endri, shkojmë Sadije, si thua ti? – iu drejtua.
– Po të duash ti, shkojmë, Dritëro… Pastaj nuk është mirë t’ia prishim qejfin Endrit, – ia ktheu Sadija.
– Epo shkojmë atëherë.
U ul në vendin e parë në Fuoristradë, e mori dhe Endrin në prehër.
Gjatë gjithë rrugës fliste e fliste me Endrin njëlloj si me Anën…
Endri e dëgjonte si me habi dhe me kuriozitet prej fëmije, këtë lloj gjyshi kaq llafazan, që nuk i pushonte goja, po nuk fliste.
Kur mbërritëm te lokali, Dritëroi e mori Endrin për dore dhe shkuan në një qoshe të largët brenda rrethimit, ku ishte një minikopsht zoologjik me disa lloj kafshësh të egra dhe ekzotike.
Dritëroi dhe Endri u ndalën përballë ariut.
– A t’ia japim dorën këtij shokut, o Endri? – tha Dritëroi dhe bëri sikur zgjati krahun brenda hekurave.
– Mos, budalla je ti, të kafshon krahun ariun! – e ndaloi Endri.
– Mirë, po a ta lëshojmë ariun? – e provokonte Dritëroi.
– Jo!
– Endri, unë them ta lëshojmë!…
– Jo, pra!
– Ta lëshojmë, pra!
– Jo, pra, të thashë!
– Po pse, pra, gjynah ariu i burgosur mbas hekurave.
– Po budalla je ti, ore, ha njerëzit ai…
– Aaa, mirë thua, nuk e lëshojmë.
Dhe kështu Endri dhe Dritëroi u bënë shokë.
Gjatë drekës Endri vuri një pecetë në qafë si gushare.
Po ashtu veproi dhe Dritëroi.
Dhe ia shtruan bisedës duke ngrënë njëlloj si të ishin dy fëmijë simpatikë.
Në kthim për në Tiranë u ulën përsëri bashkë në vendin e parë të makinës.
Dritëroi vazhdonte ta provokonte Endrin:
– A t’i biem kësaj makinës para nesh?
– Jo!
– Unë them t’i biem, si thua ti Endri?
– Po jo, pra!…
– Po i biem, pra, o Endri!…
– Po jo, pra, budalla je ti?…
– Po, pra, budalla jam!…
– Epo, bjeri pra, kur je budalla, po ka njerëz makina përpara.
– Epo nuk i biem, pra, se na shan dhe babi yt!…
– E shikon, pra, ja që u kuptuam…
– E po unë jam nga pak budalla, o Endri. Jam gjysh plak e budalla!…
– Eee, sa din ti, bën shaka ti, se nuk je budalla, ti je shumë i zgjuar, je Gjeni…
– E kush e thotë këtë, o Endri?!…
– E them, unë pra, nuk të pëlqej unë?!… E thotë babi im!…
– Epo ndonjë që thotë se jam plak budalla!…
– Jo, nuk e thonë!…
– E thonë, pra!…
– Jo, pra, ti nuk je plak, je gjysh i mirë!…
– Po, jam, o Endri, kështu thotë dhe Ana…
– E shikon pra, kur e thotë dhe Ana, je vërtet gjysh i mirë!…
Dritëroi gjer ditët e fundit të jetës ishte edhe modeli i njeriut mikpritës në shtëpinë e vet, mikpritës sipas traditave më të mira shqiptare, kjo falë dhe bashkëshortes së tij, Zonjës së Madhe, Sadijes.
Sidoqoftë kam një peng për Dritëro Agollin!
Pengu më i madh i jetës sime, nuk arrita dot të çertifikoja mikun tim Dritëro Agolli si Misionar Paqeje. Ishte modeli i Misionarit të Paqes i lindur, misionar paqje në shërbim të Paqes Sociale Komunitare, Ndërkomunitare, Nacionale dhe Globale. Dhe këtë e ka shprehur edhe me fjalët e tij në shkrimin “Misionarët e parë shqiptarë të Paqes”, që e shkroi me aq dashuri dhe përkushtim për librin e botuar nga Diplomatic Mission Peace and Prosperity (DMPP), (në shqip: Misioni Diplomatik Paqe dhe Zhvillim), që unë vazhdoj të drejtoj si Guvernator.
Ja si shkruante miku im Dritëro Agolli:
Libri “Personalitete – Misionarë të Paqes” më befasoi shumë. Ishte vërtet e habitshme mënyra sesi janë përqasur personazhe nga fusha të ndryshme të jetës dhe i bën ata të flasin me të njëjtën gjuhë ndërkombëtare: Me gjuhën e Paqes.
Pasi e mbaron së lexuari librin nuk rri dot pa thënë: Po, këta janë modeli shqiptar i luftëtarëve të Paqes!… Këta janë misionarët e parë shqiptarë për Paqen, të cilët u shembëllejnë modeleve më të mira të luftëtarëve të Paqes në Botë… Këta janë edhe personazhet e parë të letërsisë bashkëkohore shqiptare dedikuar Paqes botërore.
Ky arsyetim të jep të drejtën të dalësh në përfundimin se më në fund edhe në letërsinë moderne shqiptare fryu era e mesazhierëve të Paqes. Po ringjallet epoka e Skënderbeut, heroit tonë kombëtar, të cilin letërsia perëndimore e vjetër dhe e re e pasqyron në shumë vepra si një luftëtar të madh, shpëtimtar të qytetërimit Evropian, shpëtimtar të Paqes së njerëzimit.
Po kush janë këta personalitete fatlumë që u shndërruan në personazhet e parë shqiptarë kushtuar Paqes? Nuk do ta teproj po të them se, në mos të gjithë, shumica e tyre, janë të njohurit ose miqtë e mi. Le të filloj me Presidentin Ibrahim Rugova. Dikur ishte një nga shkrimtarët më të mirë të Kosovës, bashkëkohësi im dhe kolegu im. Ai drejtonte Lidhjen e Shkrimtarëve dhe Artistëve të Kosovës dhe unë ndërkohë isha kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë.
Rugova ishte veprimtar i shquar në politikën e Kosovës. Edhe unë nuk mbetesha mbrapa në politikën shqiptare. Por më shumë se politika, me Rugovën më bashkonte krijimtaria letrare, idealet për t’i shërbyer njerëzimit si luftëtarë të penës. Kuptohet se Rugova punoi shumë si politikan deri sa u shndërrua në simbolin e Paqes për Kosovën e Ballkanin, njëlloj si Gandi për Indinë. Dhe është një nder i madh trajtimi i figurës së Rugovës nën këndvështrimin e misionarit të Paqes.
Pjetër Arbnori, Mandela i Ballkanit, siç cëlësohet në librin “Misionarët e parë shqiptarë të Paqes”, ishte një nga burrat më të shquar që ka nxjerrë kombi shqiptar në shekullin e XX-të. Në fillim të viteve 90-të ai ishte deputet i Partisë Demokratike, kurse unë deputet i Partisë Socialiste. Ai ishte shkrimtar disident që vinte nga burgu i ish-diktaturës komuniste, kurse unë shkrimtar që në dukje i kisha shërbyer komunizmit. Ishim si të thuash kundërshtarë politikë, megjithatë u miqësuam shumë, sidomos gjatë periudhës së viteve 92-96, kur ai ishte kryetar i Kryesisë së Kuvendit të Shqipërisë. Në atë periudhë një pjesë e demokratëve silleshin me egërsi me ish-komunistët, njëlloj siç silleshin komunistët e viteve 45 me ish-të pasurit, përfaqësues të ish-klasave të përmbysura.
Pjetër Arbnori përkundrazi sillej miqësisht me mua, më trajtonte si kundërshtar bindjesh politike e jo si armik, siç mundoheshin të bënin disa të tjerë. Një shembull: Mbaj mend se botuesi Shefki Hysa, miku ynë i përbashkët, më kërkoi të bëja një parathënie për librin e një talenti të ri dhe unë nuk ia prisha. Libri u botua me parathënien time dhe u mirëprit shumë nga lexuesit. U pasqyrua edhe në shtyp e në televizion. Atëherë funksiononte TVSH-ja, si i vetmi televizion në Shqipëri. Një gazetare e re në një nga emisionet televizive trajtoi vlerat e librit, duke iu përmbajtur gjatë edhe vlerësimeve të mia për autorin në parathënien që shoqëronte botimin. Për këtë veprim gazetarja u pushua nga puna me motivacionin si propaganduese e një figure që i përkiste ish-regjimit komunist.
E gjora gazetare iu ankua botuesit Shefki Hysa dhe ai, i indinjuar me të drejtë, e diskutoi problemin me mikun e tij Pjetër Arbnorin, kryetar i Kryesisë së Kuvendit, institucion nga i cili varej RTSH-ja. Pjetër Arbnori, pasi e dëgjoi mikun e vet Shefki Hysa, tha se Dritëro Agolli me vlerat e tij si shkrimtar, pavarësisht bindjeve të majta si njeri, ishte pasuri kombëtare që nuk meritonte të nëpërkëmbej, përkundrazi duhej mbrojtur e vlerësuar. Ai thirri menjëherë drejtorin e TVSH-së dhe e urdhëroi ta rikthenin në punë gazetaren, madje ajo të bënte edhe një emision të veçantë për figurën e shkrimtarit Dritëro Agolli. Dhe kështu u bë.
Ja kush ishte Pjetër Arbnori, një figurë që me punën e vet e ushqente paqen sociale, nuk e minonte atë siç bënin ca përfaqësues fanatikë të Partisë Demokratike që nxisnin urrejtjen klasore.
Dihet se unë i përkisja vërtet komunizmit, mirëpo nuk isha fanatik i verbër i regjimit komunist, isha pjesë e utopisë së tij, pjesë e asaj ëndrre të bukur, e atyre idealeve që patën komunistët për ta transformuar botën në një parajsë sociale ku të mbizotëronte paqja dhe barazia njerëzore gjë që nuk u realizua kurrë në praktikë. Idealet komuniste u keqpërdorën nga diktatorët komunistë dhe në emër të atyre idealeve u përdhunuan inteligjenca dhe kundërshtarët politikë, u ushtrua gjenocid ndaj një pjese të njerëzimit. Unë isha shkrimtar, nuk u përkisja klaneve shtypëse të ish-diktaturës. Krijimtaria ime është censuruar nga censura komuniste, ndoshta ca më pak, por është censuruar njëlloj si letërsia disidente e Pjetër Arbnorit, e Bilal Xhaferrit dhe e sa e sa shkrimtarëve të tjerë, megjithëse isha dhe kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë. Unë isha Dritëro Agolli, isha vetvetja, isha pjesë e botës së krijuesve që në shpirt dhe në veprime janë oponentë të të gjitha pushteteve. Nisur nga idealet e mia si shkrimtar, përkundër direktivave të ish-regjimit komunist, kam ndihmuar dhe nxitur talente si shkrimtari Namik Mane, ish-i persekutuar politik, shkrimtari Shefki Hysa (pa përmendur dhe shumë të tjerë), të cilët janë dy nga personazhet më karakteristikë të librit “Personalitete – Misionarë të Paqes”.
Figura e mikut tim Shefki Hysa i bashkon të gjithë personazhet në këtë libër. Ai është ideatori i gjithë asaj odiseje që përshkruhet në libër, është jo vetëm misionar, por kryemisionari i këtij misioni të formësuar në trajtën e një botimi në shërbim të Paqes. E vlerësoj lart figurën e tij, siç më vlerëson edhe ai. Dritëro Agolli i ka shërbyer Paqes me penën e tij. Dhe nëse një ditë autori do të vendoste që të bëhej edhe një vëllim i dytë i këtij botimi, kam bindjen se do të përfshihej edhe personaliteti im në libër si mesazhier paqeje. Pyesni tregimtarin tim të çmuar Shefki Hysa për këtë dhe kam bindjen se ai do ta vërtetojë hipotezën time. Do ta vërtetojë se si shkrimtar i talentuar i përket racës hyjnore të krijuesve dhe si gjithë hyjnorët e njeh mirë karakterin e miqve të tij. Unë jam një ndër miqtë e tij të deklaruar. Jam Dritëro Agolli. Jam vetvetja. Mund të isha bërë pjesë e Partisë Demokratike, si shumë ish-komunistë. Nuk u bëra. Pranova të mbetem socialist, pjesë e njerëzve më të mirë që priren nga bindjet e majta. Njëlloj si të majtët përparimtarë të të gjithë botës që aspirojnë për paqe sociale. Nuk i tradhtova kurrë bindjet dhe idealet e mia, nuk iu servilosa asnjë pushteti për asnjë lloj përfitimi vetjak, përkundrazi i vura në shërbim të kombit tim, njëlloj si demokratët më të mirë shqiptarë që e kanë kthyer vështrimin drejt qytetërimit evropian.
I tillë jam unë Dritëro Agolli, misionar paqeje, prandaj e lexova me vëmendje librin “Personalitete – Misionarë të Paqes”, prandaj dhe i shkrova me kaq entuziazëm këto radhë për vlerat e tij të rralla. Unë jam Dritëro Agolli, një misionar paqeje ende i pashpallur. Mos e harroni. Dhe respektojini luftëtarët e Paqes për sakrificat e tyre në shërbim të Parajsës së ardhshme botërore.
Siç mblidheshim dikur me Dritëroin dhe pa Dritëroin mblidhemi ne misionarët e paqes dhe përkujtojmë bëmat e tij si Luftëtar i Paepur i Paqes, si Aktivist i Rrallë i Mbrojtjes së të Drejtave të Njeriut, sipas standarteve të Organizatës së Kombeve të Bashkuara, si Nderi i Paqes Globale dhe si Veprimtar i Shquar i Njerëzimit, vlerësime që i meritonte për veprën e tij, po që nuk i mori kurrë.
Shkrimtari i shquar humorist Haxhi Isufi, Misionar Paqeje, si për konkurencë më rrëfen shpesh se dhe ai e ka një rekomandim nga Dritëroi për të ndjekur shkollën e lartë, pavarësisht se e penguan se e kishte lëndën e marksizmit nota pesë.
– Me poetin e madh, Dritëro Agolli, ka ndodhur numerologjia e dy botëve të mendimit logjik. Në një progresion gjeometrik ka funksionuar mbretëria e prirjeve për të mohuar disfatën e krijimit artistik dhe pohuar si të vërtetë jetësore gjeniun e kombit. Dritëro Agolli – ky prelat i iluminizmit të kohës moderne, një arketip i qenies humane, një model i shpirtit të përkorë nga dashuria, malli për njerëzit dhe vendlindjen, për gjithçka të vyrtytshme, për jetën me dinjitet. Dritëro Agolli, një Mjeshtër i Madh i mendjes dhe penës, – më thotë shpesh Misionari i Paqes, Profesori i filozofisë Bashkim Abazi.
Dhe piktori 85-vjeçar Sulejman Prenjasi, Misionar Paqeje, ndjehet krenar që ishte një nga miqtë që i ka shtërnguar dorën, para se Dritëroi të ndërronte jetë dhe e ka pëjetësuar këtë moment me ngjyrat e telajos së tij…
Dhe padyshim ishin lotët e artë të bijës së tij të shtrenjtë, Elonës, që më imponuan t”i hidhja në letër këto kujtime. Ndodh që sa herë ngjitem në zyrat e shtëpisë botuese “Dritëro”, i ftuar nga miku im, Luan Muhametaj, dhëndrri i Dritëroit, gjithmonë e gjej Elonën të malluar për flokëbardhin Dritëro që na mungon të gjithëve.
Sioqoftë kujtimet tona, sado të bukura, nuk e zëvendësojnë mungesën fizike të Misionarit të Paqes Globale, Dritëro Agollit që besoj se po na vështron dhe na duartroket nga Parajsa sa herë e përkujtojmë.

Dr. Shefki Hysa