Fatos Mero Rrapaj, studiues i mirënjohur i folklorit çam, si u shemb diktatura dhe u hapën kufijtë shtetërorë, mendoi të bënte një udhëtim nëpër viset e Çamërisë. E kishte shumë për zemër atë krahinë të Shqipërisë, të aneksuar prej Greqisë, me ndihmën e Fuqive të Mëdha, në bazë të një Traktati të fshehtë të Londës, më 1913, viti më i mbrapshtë për shqiptarët… Pothuajse çdo qelizë të historisë së Çamërisë e kishte shkuar nëpër filtrat e mendjes së tij, e kishte bredhur me imagjinatë çdo pëllëmbë trualli të saj, ndonëse nuk i ishte dhënë kurrë mundësia për ta parë me sy… Dhe jo se nuk kishte dashur… Vetëkuptohet, ia kishte ndaluar diktatura…
U paraqit për t’u pajisur me vizë në Ambasadën Greke, në Tiranë, mirëpo, sapo mësuan se kush ishte, në vend që ta respektonin, i mbyllën derën në fytyrë.
Deshi të kundërshtonte, të protestonte, të rebelohej, por kuptoi se ishte e kotë të harxhonte energji përballë mureve shurdhmemece që rrethonin ndërtesën e ambasadës.
– Derrat! – shau nëpër dhëmbë.
Nuk i besohej dot se një hiç, një nëpunës anonim grek, një fytyrë e zeshkët, e dhjamosur burokrati, në një trup të paktë, që i rëndonte dheut me një skelet një metër e gjysmë, të pluhurosur nëpër vite prej pluhurit të shkresurinave, ishte sjellë me të si me një kafshë… Mbeti ashtu i hutuar një hop… Ende, midis xixave të syve, i lëvrinte përpara një pamje feçke cipëzezë e asaj sajese, merimangoderronjeri, që thuri sakaq një rrjetopengesë si për të ndalur hovin e dëshirave të tij…
I ktheu shpinën gjithë mllef asaj godine ku gatuhej ajo farë diplomacie, dhe, aty për aty, sepse iu përfytyrua si një ngrehinë mitike, shpirti i së cilës nëpër shekuj ishte barbaria greke, me fytyra Gorgonash, Sirenash, Çirçesh, Kalipsosh, Cerberësh e lloj lloj përbindshash gjëmëzinj të legjendave… Eh!… Ngrehinë që bartte ende përsipër mallkimin e sa e sa breza viktimash…
Eh!… Grekët!… Barbarë dhe të pabesë si Odiseu, stërgjyshi i tyre!… Ndiente njëherësh neveri, keqardhje dhe mëshirë, ndërsa shkonte ndër mend sesa të ulët e shfaqnin veten ata, herë-herë, në krahasim me heronjtë dhe të diturit e antikitetit… Sa gjë poshtëruese për atë histori të lavdishme me të cilën mburreshin!… Jo, grekët nuk mund të ishin kurrsesi trashëgimtarë të thesareve të asaj bote të lashtë!… Vërtet për t’u mëshiruar prej Zotit!…
Eh!… Mesa dukej edhe atë e quanin armikun e tyre, ngaqë jetën e vet ia kishte kushtuar mbledhjes dhe studimit shkencor të vlerave të rralla të folklorit të Çamërisë. Pra, e barazonin me çamët!… Nuk i dhanë vizë hyrjeje për në Greqi, siç nuk u jepnin edhe çamëve… E kishin trajtuar edhe atë me përbuzje dhe përçmim, njëlloj si çamët…
I dhembi dyfish zemra kur ndjeu se ç’do të thoshte të gjendeshe ballas armiqësisë së vjetër greke, siç u gjendën rishtas çamët, të cilët shpresonin se kishte ardhur çasti të ktheheshin në vendlindje, në shtëpitë e tyre… Shpresonin të ndreqej ajo padrejtësi e madhe, që u ishte bërë dikur prej shovinistëve grekë… Ata e dinë ç’kanë hequr… Rrëqethet edhe foshnja në bark të nënës, po të dëgjojë ato mizori që kanë vuajtur… Çamët, ish-shtetas grekë, me kombësi shqiptare, banorë etnikë të Çamërisë, u dëbuan me dhunë prej shtëpive të tyre, gjatë Luftës së Dytë Botërore… U dogjën fshatra e qytete të tëra, u dogjën e u rrafshuan shtëpitë, u dogjën ullinjtë, u dogjën dhe varret… E tërë Çamëria u shndërrua në një krematorium, ku digjeshin njerëzit e saj të gjallë, siç digjeshin hebrejtë prej nazistëve nëpër kampet e përqendrimit… Dhe, mos e harroni, këtë gjëmë e hodhën mbi kryet e çamëve grekët, bashkështetasit, me bekimin e… shtetit grek…
Ata, që mundën të shpëtonin, u strehuan si refugjatë në Shqipëri e gjetkë… Vazhdimisht në pritje… në pritje për të parë Kepin e Shpresës së Mirë që nuk e panë kurrë… Kanë kaluar më shumë se pesëdhjetë vjet dhe, çuditërisht, nuk janë lodhur së prituri… Si Odiseu i grekëve, dallgë më dallgë, në kërkim të Itakës së vet… Çamët në kërkim të Çamërisë…
Pra ata, hasmit, nuk i dhanë vizë për në Çamëri. Bukur. Punë e madhe fort! Edhe ai nuk do të hiqte dorë nga synimi për të parë atë vendëndërr. Aty për aty vendosi të vepronte njëlloj si çamët: do ta kalonte ilegalisht kufirin tokësor. Kështu bënin tërë pleqtë çamë, të cilët donin t’i shihnin edhe një herë para se të vdisnin shtëpitë e tyre në Çamëri, që i kishin braktisur prej dhunës shumë e shumë vite më parë. Shkonin në Jug, në Konispol, qytet i vogël në cep të vendit fare, qendër e asaj pjese të Çamërisë të mbetur këtej kufirit dhe, duke shfrytëzuar natën, kapërcenin matanë në territoret e Çamërisë që kontrolloheshin prej shtetit grek. Këtë e bënin edhe djemtë e nipat e tyre që kishin mall të shihnin pronat e të parëve. Këmbë të forta duheshin…
Fatosi uli kokën dhe vështroi këpucët. Mendoi, jo pa shaka, se i duhej të mbathte ndonjë palë opinga nga ato me llastik gome makinash, si dikur në djalëri, kur ishte maleve partizan dhe luftonte kundër nazistëve pushtues. Gjunjët i kishte ende si atlet dhe patjetër do ta mbanin peshën e trupit të tij të mpakur nga pleqëria. Megjithëse i kishte mbushur qëkur të gjashtëdhjetat, dukej ende kockë e fortë, si gjithmonë bredharak në kërkim të lëndës së parë për studim shkencor. Në jetë kishte vuajtur shumë, herë me punë e herë i papunë, herë i ngrënë e herë i pangrënë, vazhdimisht në kërkim të thesareve të reja folklorike, kudo ku ishin ngulimet çame, madje e kishin burgosur ca vite për idetë antikomuniste, duke shpërfillur edhe të qenurit e tij veteran lufte.

2
U tha, u bë! Kështu e kishte Fatosi dhe s’tundej lehtë nga vendimet që merrte. Të nesërmen në mbrëmje, me autobuzin e vjetër e të vetëm të linjës, mbërriti te rrapi i madh i pazarit në qendër të Konispolit. Ishte një qytezë e vogël bregdetare, me shtëpi të rralla një e dykatëshe prej guri të bardhë. I ngjante më shumë një fshati të madh, që shtrihej midis një pyllnaje ullinjsh në prehër të një mali të butë. Ishte vjeshtë e vonë, bënte pak fresk dhe rrapi shumëshekullor rrëzonte gjethe, si për të treguar muskujt e parrëgjuar ende me lakuriqësinë e degëve. Dielli, si një sy i madh i përgjakur, i lodhur nga prapësitë e kësaj bote, po kridhej tej në ujërat e detit të Çamërisë… Dielli, i përgjakur ndoshta vite e vite më parë nga plumbat e gjeneralit grek, Zervës, që nuk kursenin as të palindurit çamë, ishte po ai që dikur kishte parë atë gjenocid të kryer nga mendje më djallëzore se e djajve të ferrit…
U përshëndet me miqtë e të njohurit, moshatarë e të rinj (e kush nuk e njihte Fatos folkloristin!), që kuvendonin e rrufisnin kafenë e darkës, në verandat e klubeve përqark sheshit me qendër rrapin. Klube të varfër, si vetë pronarët e tyre, ku tregtohej vetëm kafe e raki. Suvatë e mureve vende-vende të rrëzuara, aqsa të krijonin idenë se Konispoli sapo kishte shpëtuar nga lufta.
E ftuan të zinte vend në krye të tryezës, ku ishin ulur burrat më të vjetër, në restorantin që shihte nga deti. Fatosi u ul, por sikur s’e mbante vendi. I dukej sikur ishte shndërruar në një tollumbace, që bymehej e bymehej prej nostalgjisë e mallit dhe prirej gjithnjë e më shumë tutje drejt horizontit, ku po fikej dielli për t’ia lënë vendin territ. Shkëmbeu fjalët që thuhen zakonisht në një takim me miq të rrallë e të largët dhe, i paduruar, hyri drejt e në temën e bisedës që i interesonte.
Konispolitët qeshën.
– Të them të vërtetën të kam zili për kurajën që ke! Jam gati të të përcjell vetë gjer matanë malit të Nartës, përmbi Lopësin e vjetër ose gjer në Grykën e Bogazit të Koskës. Jam bariu më i vjetër i krahinës dhe e njoh symbyllur çdo shteg ku kalohet më lehtë kufiri… Po ta dua të mirën… Nuk je dhe aq i ri për këtë aventurë, or mik! Janë të paktën gjashtë orë udhë e paudhë, gërxh më gërxh e përrua më përrua, gjer në Filat… Nuk je më ai partizani që mbaj mend unë, që nuk e zinte gjumi as natën, duke shkuar fshehtas edhe në fshatrat e pushtuara për të mbledhë fjalë të urta… Pastaj mos harro se ushtarët grekë janë bërë më të poshtër se nazistët e njëhershëm… Të djegin të gjallë me napalm, po të zunë… Nuk kursejnë as djemtë refugjatë që mërgojnë për të siguruar një kafshatë bukë më shumë dhe jo më çamët… Pa le po të zunë ty!… Eh, nane! – vërejti bariu i moçëm, me kasketë të zezë dhe me çibuk midis dhëmbëve të krimbur e të nikotinuar, i humbur i tëri në shajakun e zi.
– Do të më pjekin edhe mua, po më zunë! – qeshi Fatosi
– Do të të pjekin dhe do të të hanë me gjithë atë grusht kockash e leckash që ke, që të mos mbetet asnjë nishan nga ti, mor mik, prandaj thirri
kokës sa s’është vonë! Nuk luhet me jetën! – e këshilloi vrazhdë plaku.
– Burri një llaf ka. Unë e kam mbledhur mendjen top të shoh Çamërinë. Ju do të më përcillni gjer në kufi apo t’ia mbath vetë?! – tha prerë Fatosi.
– Të dola borxhit, më duket! Meqë këmbëngul do të të përcjell vetë, pas darkës se mua, që thua zotrote, nuk më merr mortja. I ka humbur defteri, ku ishte regjistruar emri im. Ja, gëzuar! – u zbut plaku, duke trokitur gotën e vet me një gotë raki që i kishin vënë përpara mikut.
– Gëzuar dhe u bëfsh njëqind vjeç! – ia ktheu Fatosi
– Më marsh pleshtat se jam njëqind e një vjeç! Para një muaji kisha ditëlindjen. Njëqind u bëfsh ti! – brofi hakmarrës i moçmi, aq sa u shkulën së qeshuri tërë njerëzit përqark.
– Epo edhe njëqind të tjera! – uroi Fatosi.
– Kështu po, ka lezet! Zoti na i jep, nuk ia marrim njëri-tjetrit që të futemi në sherr, a derëbardhë! E po, gëzuar! Dhe si të hamë një kafshatë, o burra për udhë! Të të zërë sabahu në Filat, ndryshe të mbërthejnë asqerët e mortjes!… Kamarier, bukë shpejt!… – thirri plaku tërë gjallëri, por e ndaluan më të rinjtë, duke thënë se darkën do ta hiqnin ata, edhe mikun do ta shoqëronin po ata, gjer aty ku të mos binte në duart e rojave greke.
Plaku kundërshtoi i acaruar, gati i fyer, duke këmbëngulur se Fatosi ishte miku i tij më i vyer dhe e kishte për detyrë t’i shërbente ai vetë dhe askush tjetër. Shkëmbyen një copëherë llafe me zë të lartë, siç e kanë zakon burrat, kur lëndohen në sedër. Tekefundit e bindën bariun e harruar nga vdekja, që ende shkrofëtinte si dashi i kopesë…

3
– Ja xhadeja e asfaltuar… Do të lësh pas grykën e Koskës dhe, pa iu larguar shumë xhadesë, përanash saj, kodër më kodër, udhë e pa udhë, ndaj të gdhirë do të mbërrish në Filat. Veç mos harro, asnjëherë në xhade dhe shtrihu barkas nëpër gëmusha, sa herë të shohësh dritë makine!… Ku i dihet, mund të jenë edhe makinat e policisë dhe të ushtrisë, në patrullim, – e këshilluan shoqëruesit dhe humbën në errësirë…
Tanimë ishte vetëm, në atë truall sa të ëndërruar aq dhe të rrezikshëm për të. Për herë të parë ndjeu diçka si frikë. Ishte një lloj frike e pashpjegueshme, që të kaplonte vetvetiu dhe si pakuptuar bëhet pjesë e qenies. Ishte qesharake të thoshte se trembej prej hijeve të natës. Ai ishte burrë i vjetër dhe, pothuajse gjatë gjithë jetës, i ishte dashur të lëvizte i vetmuar nëpër pyje ku mund të ndeshej me ujq, arinj e lloj lloj egërsirash nëpër vende nga më të shkretat e më të humburat, larg zonave të banuara, por natën e kishte ndriçuar me guximin e shpirtit të tij. Terri për të ishte bërë njëlloj si drita. Përkundrazi, në këtë natë, megjithëse për dy-tri orë do të agonte, sepse ndihej tmerrësisht i frikësuar. I ishte ngjethur mishi dhe një lloj ftohjeje, më shumë nervore, sesa prej vesës së paraagut, po i depërtonte gjer thellë në palcën e kockave. Dhëmbët i kërkëllinin dhe mezi mbushej me frymë. Herë-herë sa nuk këputej e të plasej në tokë, aq shumë i rëndonte trupi…
Jo, jo prej lodhjes! Vërtet ishte djersitur, qull i tëri, si një thes eshtrash i lagur në lumë, po gjunjët e mbanin ende peshën e trupit të tij. Ishte diçka tjetër që e shtypte, e ngjeshte dhe mundohej si e si ta rrëzonte me forcë në tokë, si për ta petëzuar. Një lloj fuqie e padukshme, dashakeqe… Fuqi fantazmë!… Ndoshta fantazmë… Po, po fantazmë… Thuhet se prania e tyre, ashtu e padukshme, e ngjeth dhe e lemeris gjer në palcë të gjorin njeri…
Lëvizi përpara si përgjumësh… Mbase ishte gryka e malit që i mblidhte fantazmat. Sipas rrëfimeve popullore ai e dinte se xhindet, lugatët, kokudhët, veçanërisht xhindet zgjidhnin si vendbanime të tyre grykat dhe honet e thellë, me guva, shpella e thelluka tërë lagështirë, larg zonave të banuara nga njerëzit…
Ecte e ecte midis shkurreve, që i vinin gjer në brez, duke kontrolluar me sy për të mos e humbur xhadenë që dredhonte mes kodrave… Trupi sikur i ishte ngrohur paksa, mirëpo ende nuk po i ndaheshin fantazmat… Çuditërisht ende e ndiente atë shoqërim të padukshëm dhe ankthndjellës, megjithëse grykën tashmë e kishte lënë shumë mbrapa…
Jo, nuk ishin xhindet, që e persekutonin… Duhet të ishin ato fantazmat e tjera që s’i mban brenda as dheu i varrit… Duhet të ishin kokudhët dhe lugatët që s’po i ndaheshin… Po, po ata… Thonë se njerëzit që bëjnë krime, kriminelët, vrasësit, tërë shpirtzinjtë, pas vdekjes ngrihen prej varreve në trajtë fantazmash, për të vazhduar të terrorizojnë me ligësinë e tyre njerëzit e mirë… Nëpër net vërtiten pranë dhe larg varrezave si e si të tmerrojnë hallexhinjtë që i zë errësira rrugëve…
Shkurret kishin mbetur mbrapa për t’ia lënë vendin ullishtes… Prania e këtij druri të bekuar sikur i dha zemër. U ndal një hop, rregulloi ritmin e frymëmarrjes. Më tutje shquhej një pellg dritash… Ndoshta Filati… Donte edhe ca për të aguar…
– O Zot! Mbromë prej kokudhëve dhe lugetëve! – murmuriti Fatosi, teksa u kujtua se megjithë ato krime që bënë zervistët grekë në këtë të shkretë Çamëri, patjetër që të shumta duhej të ishin dhe fantazmat.
Thuhej se mosha e ushtarëve të gjeneralit të zi, Napolon Zervës, që dogjën, vranë e prenë Çamërinë, ishte nga njëzet deri në dyzetë vjeç. Gjenocidi ndaj çamëve ndodhi rreth pesëdhjetë vjet më parë… Pra, pjesa më e madhe e atyre vrasësve të çamëve të pafajshëm tanimë kishin vdekur dhe, duke mos gjetur prehje në varre, ndoshta ngriheshin si kokudhë e lugetë e vazhdojnë të bëjnë terror…
– Sonte s’po më shqiten mua, sikur duan të më marrin shpirtin… Sikur… fantazma që mbrojnë thesaret e vjedhura… Zervistët kokudhë e lugatë ruajnë Çamërinë që ua kanë grabitur të tjerëve, e ruajnë me shpresë se do ta trashëgojnë pasardhësit e tyre, spiunët e asfalisë greke… Po Çamëria u përket çamëve… Çamëria u përket… Çamëria…, – nëpërdhëmbte si në një refren, që i ripërtërinte fuqitë, teksa çapitej drejt dritës…
Befas iu vërvit një peshë e madhe përsipër dhe ai u plas në tokë, gati pa ndjenja, si të ishte këputur një degë e madhe ulliri dhe ta kishte zënë poshtë saj… Me sa duket i ishte turrur ndonjëra prej fantazmave ose një tufë e tyre për ta asgjësuar… Fytyrën ia kishin ngjeshur në barin e lagësht dhe mezi merrte frymë nën hungërimën e panjohur… Sa keq!… Edhe pak kilometra e mbërrinte në një zonë të banuar, që i kishte prirë rrugën si një yllësi e vogël… Ndoshta ishte Filati… Ndoshta nuk do ta shihte kurrë…
Deshi të rebelohej, të çlirohej nga kthetrat e hijeve së natës, mirëpo, një fuqi e madhe ia kishte mbërthyer krahët dhe trupin… lëvizi paksa vetëm njërën këmbë teksa ndiente se goja po i mbushej me bar dhe grimca dheu… Dheu i Çamërisë së shumëndërruar…
Një tufë rrezesh verbuese shpërthyen prej një syri të stërmadh, që po i afrohej fytyrës së tij… Si nëpër gjumë ndjeu se po vdiste i përvëluar, i vërvitur në një terr të lëngshëm që po i mbushte sytë…

4
Dritë!… Drita u shpërnda gjithandej dhe errësira sakaq u flak tutje, u zhbë… Drita llapëtitëse përmbyti hapësirën e dhomës murebardhë dhe tërë natyrën jashtë saj… Ai tanimë ndjeu se ishte pjesë e asaj drite… Vështroi përqark, duke u munduar të kthjellonte kujtesën dhe kuptoi se ndodhej në një dhomë të madhe me dritare të mëdha, që lejonin dritën e ditës plot diell të derdhej lirshëm në çdo skutë të saj… Ishte një dhomë e panjohur, si sallon pritjeje, rreth e rreth me kolltukë, një tryezë e madhe në mes, një bibliotekë sa faqja e murit me raftet plot me libra, në të majtë dhe dritare me perde të lehta tyli përballë… Frynte një fllad i lehtë dhe përkundte ëmbëlisht perdet me ritmin e një ninulle… Ai gjendej shtrirë në një divan rrëzë murit përballë derës, i mbuluar me një batanije pushgjatë, me ngjyrat e ndezura të një xhungle ku kërlesheshin dy luanë.
– Këta qenkan rojat e mia?! – pëshpëriti si të donte të provonte nëse i funksiononte ende të folurit, duke i vështruar me vërejtje dy mbretërit e pyllit, që me sa duket kacafyteshin për territore.
Ku ndodhej dhe rob i kujt ishte?!… Fjala “rob”, e zgjuar në mënyrë instinktive e vuri në mendime… Vërtet ishte rob?… Lëvizi trupin, këmbët, nxori krahët që poshtë batanijes… ishte i lirë, pa pranga… Pa pranga?!… E përse pa pranga?!… Seç iu zgjua një lloj ndjesie që e kishte përjetuar dikur diku… sikur e kishin prangosur dhe pastaj… errësirë… errësirë… errësirë… dhe… drita… Fjala “errësirë” sikur i zgjoi një dhembje mbrapa koke… Jo, jo, nuk ishte ndjesi, po i dhimbte vërtet pjesa e trurit të vogël, madje preku me gishta një xhungë sa një gjysmë kokrre arre…
Përse ndodhej dhe si kishte përfunduar në këtë dhomë si një copëz e vogël Parajse?!… Vuri veshin në përgjim… Nga jashtë dritareve vinte valë-valë një melodi karakteristike klarinete, që bartëte pikëllim… pikëllim dhe pastaj zëri i pikëlluar i këngëtarit: “Moj Salo… moj Salushe”… më tej nuk kuptoheshin fjalët, ishin të një gjuhe të huaj… shqipja e përzier me një gjuhë të huaj, me… me greqishten…
Papritmas sikur i vetëtiu kujtesa dhe blici i shkrepëtimës i vuri në lëvizje vetëtimthi mendimet rreth së kaluarës… Iu kujtua sakaq aventura: Ambasada Greke… Konispoli dhe… udhëtimi i frikshëm nëpër mal, gërxhet, pyjet, përrenjtë, humnerat dhe… dhe gryka e xhindeve, kokudhët, lugatët dhe… fantazmat që e terrorizonin dhe… i prangosur… rob i tyre… errësirë… pastaj… dritë… Jo, ai nuk ishte në Ferr, ndodhej në Parajsë!…
Këtu u përplas rishtas dallga e mendimeve të tij dhe u thërrmua në stërkala drite… Ndodhej në Parajsë… Ferri kishte mbetur mbrapa, sesi… ndoshta ishte punë fati… Punët e Zotit… e kishte mbrojtur Krijuesi!…
Mbylli sytë dhe buzëqeshi si të donte të thëthinte edhe brenda vetes atë paqe që e rrethonte në këto çaste… Qëndroi një hop ashtu, pastaj, i ngacmuar rishtas nga melodia pikëlluese, hapi sytë për të këqyrur hollësitë përqark… Nuk ishte e mundur!… Mbi një komodinë aty pranë libri i tij “Këngë popullore nga Çamëria”, botim i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë… E pamundur!… Libri me kapakë ngjyrë rozë… Zgjati dorën për ta prekur se nuk i besohej… E preku… e mori në duart që i dridheshin dhe vuri re se nuk ishte ëndërr… Kishte në dorë botimin e parë të këngëve çame, një libër i trashë si enciklopedi, gati njëmijë faqe…
Hapi kapakun… Një kartolinë e vjetër rrëshqiti e i ra në prehër… O Zot!… Ishte fotoja e tij, jo kartolinë… Një foto ku kishte dalë nja dhjetë vjet më parë… Ia kishin kërkuar ata të Akademisë së Shkencave për ta vendosur në libër dhe më në fund i kishin thënë se fotografia humbi… Nuk kishte problem, libri kishte hyrë në shtyp pa foto…
Dhe ja tek e kishte në dorë fotografinë… Kishte dalë më këmbë, me ngjyra, në sfond Skënderbeu mbi kalë… Ishte dhjetë vjet më i ri, më energjik, ashtu shtatshkurtër, por i pakërrusur (jo si tani), me pamje prej atleti në moshë të thyer… Fytyra i shkëlqente, balli i madh, që i dukej edhe më i madh e fisnik, ngaqë ishin tërhequr mbrapa flokët, duke zbuluar pjesërisht një tullë simpatike, që dukej sikur i jepte atë hije prej studiuesi… Sytë i vetëtinin si dy copëza qielli, me atë vetëtimën në të kthjellët, siç thoshte populli, në raste çudish!… Eh, sa kishte ndryshuar!… Sa ishte rrëgjuar pamja e tij në krahasim me fotografinë!… Megjithatë mbahej ende… E mbante gjallë dëshira t’i shihte të botuara të gjitha materialet e mbledhura… Ishte duke përpunuar tregimet me rrënjë pellazgo-ilire, legjenda, këngë të epikës historike dhe të lirikës popullore çame, që do t’i përmblidhte në librin “Rënkimet e Çamërisë”, pastaj fjalët e urta, prozën popullore çame, këngët e ndaluara nga diktatura e sa e sa materiale të tjera, mijëra e mijëra faqe librash që do ta ringjallnin Çamërinë, përkundër atyre që u munduan ta varrosnin qenësinë e saj.
I ra në sy një shkrim i imtë dore me bojë të zezë mbrapa fotos. E vërejti me kujdes dhe i çuditur dalloi se shënimi ishte greqisht…
Befas u hap dera dhe Fatosi nuk pati kohë të mendonte më gjatë. Shtangu me foton në dorë dhe me vështrim te njeriu që hyri, një plak thatim, i hollë e i gjatë, i veshur kokë e këmbë në të bardha, madje edhe flokët e rrallë i kishte të bardhë borë, si një tufëz reje pambukore, nga ato që shihen rrallë në qiellin e vjeshtës. Fytyra e tij e ngrirë, e zeshkët, si të ishte tharë gjatë në tym, të ngjante me një skulpturë të saponxjerrë nga rrënojat e antikitetit, kurse vetë personi si një personazh i sapodalë nga eposi homerian ose nga mitet dhe legjendat popullore çame.
I sapoardhuri buzëqeshi paksa, si njerëzit enigmatikë, të cilët zotërojnë të fshehta e sekrete nga më të mëdhatë e më rrëqethëset dhe foli me një shqipe dialektore, që Fatosit i kujtoi çamërishten e vjetër.
Tha, pak a shumë apo aq mundi të kuptonte Fatosi i hutuar, të mos çuditej se fotografia ishte nxjerrë nga arkivat e Asfalisë Greke, pra të Shërbimit Sekret të Sigurimit Kombëtar të Greqisë dhe se ai ishte një nga specialistët më të vjetër dhe më të zotë të saj për çështjen çame, vetëkuptohet për ta zhbërë njëherë e përgjithmonë atë çështje nga mendjet e njerëzve dhe nga fjalori, si një dosje të mbyllur që nuk ka qenë kurrë… Njerëzve të Asfalisë u lejohej çdo lloj luksi, trilli ose teke në këtë botë… U lejohej të të çonin në Ferr ose në Parajsë… Dhe Fatos Mero Rrapajt, në këtë rast, megjithëse i takonte Ferri, i dhanë Parajsën… E meritonte Ferrin, sepse ngulmonte të ngjallte të vdekurin nga varri, të ngjallte Çamërinë e vdekur, duke i dhënë vetes atribute të Krijuesit… E meritonte edhe për sa e sa probleme që u kishte nxjerrë njerëzve të Asfalisë, agjentëve sekretë në Shqipëri… Siç duket gjer më sot e kishte mbrojtur Zoti, që u kishte shpëtuar ndëshkimit të tyre, por më tutje nuk i dihet… Jeta është e gjatë…
Fatosi dëgjonte i ngrirë, gjithë lemeri, si të ishte duke dëgjuar nekrologjinë e vet… Ashtu nëpër tym po kuptonte se vërtet kishte rënë në dorë të fantazmave dhe duhej të ishte ndonjë mrekulli e Zotit që ato ishin shndërruar në engjëj…
– Fatos Mero Rrapaj, shkencëtari i Çamërisë?! – shqiptoi tjetri, me një ton të prerë si ata hetuesit e stërvitur kur marrin në pyetje të pandehurit.
– Si urdhëron, Fatos Mero Rrapaj, dora vetë, studiues amator, jo shkencëtar profesionist. Por me sa shoh ju më njihni më mirë se ç’njoh unë veten, – shqiptoi ai sa modest aq dhe ironik.
Tjetri qeshi me djallëzi, afroi një kolltuk dhe u ul përballë Fatosit, duke thënë se nuk besonte të kishte ndonjë dallim të madh midis punës së tij prej amatori dhe një studiuesi profesionist, që ka mbështetje zyrtare dhe kushte më komode. Sidoqoftë, amator apo profesionist, ishte Fatosi, i cili u kishte hapur probleme dhe duhej të paguante…
Heshti një hop, në fytyrën e tij rrudha-rrudha, me atë hundë të madhe, si sqep shqiponje, përmbi buzët e holla (e poshtmja pak e prerë dhe me një kallo kanceroze, si ta kishte kafshuar hunda) nuk shquhej dashakeqësi, veç pak cinizëm e shumë mendjemrehtësi, ndoshta karakteristikë e profesionit…
Fatosi ngriti supet si të shprehej se nuk ishte shumë i interesuar për sofizmat e tjetrit… Ishte ai që ishte, njeri i pasionuar, si çdokush në punën e vet.
– Ke rënë në dorë të mirë, mos u axhaleps! – tha ai miqësisht.
– Të falemnderit!… E shoh, – u përgjigj Fatosi si mbi gjemba.
– Kostandin Nikëjani ma thonë, jam kaur, po jam safi shqipëtar, me gluhë e me gjak, si që kanë klënë gjisma e Çamërisë e më shumë të themi. Jam këtej kaha Arpica, po rri në Filat. Jemi soj tjetër ne, soj trimash, na e do puna të hiqemi si grekë, se nuk na lidh gjë me ta… Ata janë burracakë e të pabesë, që i trëm edhe hija e vetes… Ohu!… Si nata me ditë… Jemi tjetër soj na… Soj elimësh… Ke dëgjuar për elimët, zotrote Fatos?… Do keshë dëgjuar se je i ditur, zotrote… Elimët kanë klënë njërëz të bëdhinj kaha kurmi, shumë të gjatë e me shpatulla të gjëra… Edhe na kaha sporua e elimëve jemi… Për elimët na kanë treguar gjushërit… Në zeman të parë ata kanë jetuar e pënuar në Çamëri e Labëri… kanë klënë njërëz jigandë. Ata nuk njihnin asnjë fe. Ata dinin vetëm të pënonin, të hanin e të mos bënin keq. Bënin kalara me gurë qiklopikë, merreshin me skalitjen e gurit, bënin karsella kaha gur për varre, kazane kaha gur, qupa, sufranje, tasa e lugë kaha gur. Ata sillnin ujë atje ku s’kish. Thanin këneta dhe bënin fusha të pënonin njërëzit…
Fatosi u habit më shumë nga ajo kthesë e ngjarjes se sa nga dijet e mëdha të plakut. E quanin Kostandin?!… Si Kostandini i Baladës së Ringjalljes, që u ngrit nga varri për të mbajtur fjalën e dhënë?!… Dhe ishte çam i krishterë, siç thoshte?!… Patjetër ishte njeri i mirë… Ndihej mirësia e tij… Sikur e rrëmbeu që në fillim shpirti i atij njeriu… Tashmë po e rrëmbente dhe e folura e tij… Ishte çamërishtja origjinale e konservuar në këtë pellg, e folur fshehtas prej të krishterëve, si gjuhë e ndaluar prej shtetit grek!… Gjuha kishte mundur të mbijetonte dhe ja tek e dëgjonte të gjallë në gojën e një çami etnik të gjallë… Dhe rrëfente aq bukur për paraardhësit… elimët…
Teksa fliste Kostandini, mendimet e Fatosit, si bletët, gjurmonin nektarin nëpër lëndinat, lirishtat e livadhet e kujtesës së vet… Ai ndër vite kishte takuar shumë çamë të moçëm që përmendnin elimët dhe, pas një arsyetimi të gjatë, kishte arritur në përfundimin se rrëfimet e tyre janë dëshmi e qenësisë së një fisi të lashtë ilir me banim diku pranë Trojës, rreth shekullit të dymbëdhjetë para erës së re, që u dynd së pari drejt brigjeve të Vardarit, pastaj në truallin e dikurshëm të Labërisë e Çamërisë së sotme e më në fund në Siçili. Arkeologët e historianët e huaj e shqiptarë gjer më sot njohin si të vetmin ngulim të elimëve Butrintin, ndërsa rrëfenjat popullore territoret e tyre i shtrijnë që nga fshatrat e Margëllëçit në Çamëri e gjer në lumin e Vlorës. Dhe vërtet ata kanë lënë gjurmë të shumta në jetën materiale dhe shpirtërore të këtyre krahinave, gjurmë të cilat duhen qëmtuar me vullnetin dhe durimin e bletës, siç kishte bërë një jetë ai vetë… Po të hetosh me kujdes vëren se me emrin e elimëve lidhen mjaft toponime kalash, varresh, gurësh, arash, pusesh etj., si dhe legjenda në të cilat ata janë personazhe viganësh… Qenësinë e tyre e përmend edhe Virgjili në librin e pestë të Eneidës, kur tregon për një garë vrapimi midis dy heronjsh antikë, Elimit dhe Panopesë…
I lindi dëshira për t’ia treguar edhe Kostandinit ato që kujtoi, mirëpo sepse u step… Ndoshta nuk deshi që të krijonte figurën e një mburraveci në sytë e të zotit të shtëpisë… U mjaftua me lëvizjet pohuese të kokës shoqëruar hera-herës me nga një “po, po” entuziaste, që e nxiste dëshirën e Kostandinin për të rrëfyer gjithçka dinte për elimët…
– E kap kollaj fillin e të llafosurës time, zotrote Fatos? Se kam shumë tregime, po të pëlqen… Të mbaj me llafe edhe njëmijë e një net, po deshe, si ajo arapja e përrallave të Arabisë… Më këpton?!… Thomë, po u bezdise! – u ndie befas Kostandini disi i shqetësuar, ndoshta prej fytyrës së menduar të mikut.
– Ç’është ai llaf, bre Kostandin?! Nuk përtoj sikur të të dëgjoj edhe njëmijë e një net, po të na jepej mundësia… Nuk do të lodhem edhe sikur të më urdhërosh ta bredh, pa pushuar, me këmbë dhe pa vënë kafshatë bukë në gojë, çdo pëllëmbë të Çamërisë, ku shfaqen qartë gjurmët e elimëve… Fol bre, vëlla, kam mall të të dëgjoj kur flet kaq ëmbël gluhën e të parëve tënë, të mësoj gjithë ç’nxë mendja jote e ndritur, se për nga mosha je babai dhe mësuesi im, më duket… I ke kaluar të tetëdhjetat, zotrote a e kam kabim?! – ia ktheu ngutas Fatosi, si për të mbushur atë boshllëk të vogël që ishte krijuar një hop midis meditimit të tij dhe rrëfimit të tjetrit…
Kostandinit i qeshi fytyra aq sa dukej sikur morën jetë tërë rrudhat e saj, madje edhe e prera me atë kallon kanceroze në buzën e poshtme. Ajo e qeshur sikur ia ngrohu shpirtin Fatosit dhe ia largoi si me magji atë mjegull bryme që ia zaptoi një çast brendinë… Nuk donte kurrsesi të tregohej asnjë grimë i pavëmendshëm ndaj të zotit të shtëpisë, aq më tepër që ishte treguar mikpritës si rrallëkush, si ata kryeparët e qëmoçëm, pavarësisht nga rrethanat misterioze të kësaj mikpritjeje. E kishte vërtet interesante temën e bisedës…
– Kam nëntëdhjetë e kusur vjeç në këtë palo bina të tharë, që sheh, zotrote, Fatos. Kam rrukullisur në gurmaz milëra e milëra qupa me klumsht, val ulliri e verë, pa jam kokallgur, siç më gjete, bre vëlla…, – tha Kostandini, duke i rënë gjoksit me grusht aqsa jehoi një dung-dung, me një tingëllimë paksa metalike, si krismat e një dërrase të vjetër prej druri lisi, tërë blozë, e tymosur gjatë nëpër kohëra që s’mbahen mend, teksa rrëzohet befas nga një çati e një gërmadhe shumëshekullore…
Nëntëdhjetë e kusur vjeç?!… Dhe kaq i ditur e i pasionuar?!… Personazh tipik i folklorit çam, mendonte Fatosi, teksa zbulonte hop pas hopi cilësitë e rralla në mënyrën e të folurit dhe të të sjellurit të Kostandinit.
Ndërkohë ai e ftoi të bënte dush, të vishte ndërresa të reja, të hante mëngjes dhe të përgatitej për rrugë. Do të bënin së bashku një shëtitje nëpër Çamëri për të parë, midis të tjerash, gjurmët e vendeve ku kishin banuar elimët, që nuk mund t’i dallonte syri i një turisti a vizitori të zakonshëm…

5
Makina rrëshqiste pa u ndier midis blloqeve me ullinj, portokalle, mandarina e limonë, që shtriheshin si një det i gjelbër nëpër fushën e gjerë përqark qytetit kryesor, Gumenicës, të Çamërisë së re apo Thesprotisë (këtë emër mbante edhe në lashtësi kjo trevë), siç e quanin qëllimisht krahinën grekët e sotëm për të zhdukur emrin “Çamëri”. Më tej, në të djathtë, shtrihej deti blu i ndryrë në Kanalin e Korfuzit. Në krahun e majtë ngriheshin një varg malesh, që e ndanin Gumenicën nga Janina e Ali Pashait, e mbronin edhe nga erërat e ftohta të Veriut, duke e shndërruar në një zonë me një mikroklimë tepër të pëlqyeshme për ullinjtë dhe agrumet. Vende-vende të zinte syri edhe blloqe me vreshta dhe me pemët karakteristike të zonave bregdetare mesdhetare të mirëmbajtura me dashuri… Një sy i mprehtë studiuesi, si i Fatosit, që vërente vëmendshëm gjithçka, e kuptonte menjëherë se ajo zonë ushqehej në sajë të bujqësisë, më saktë pemëtarisë, ndoshta edhe turizmit, kurse për industri asqë mund të flitej… Pra, mjediset ishin të virgjëra dhe ashtu të përmbytura në atë diell llapëtitës, megjithëse fundi i vjeshtës, nuk të shkonte kurrë ndër mend se mund të gjeje qoftë edhe një pëllëmbë të natyrës të ndotur. Dhe ky ishte një privilegj për banorët…
Fatosi nuk ngopej së shijuari bukuritë e rralla të asaj natyre ku harmonizoheshin, aq mrekullisht, në një hapësirë disa dhjetëra kilometrash, mali, kodra, fusha, deti… E ç’donte më shumë njeriu për të jetuar “parajsën” tokësore?!… Duhej të ishe i çmendur të hapje luftëra në atë krahinë…
Eh… Grekët!… Po të gërmoje tokën, ku shtriheshin rrënjët e atij gjelbërimi aq mahnitës, patjetër do të hasje në eshtra e skelete të vrarësh të pavarr… Të pavarrët çamë… Dhe kjo ishte vepër e grekëve, e atyre që s’i pranonte as dheu dhe dilnin nga varret netëve si kokudhë e lugetë… Po!… Këta ishin grekët… Dhe pretendonin për të sjellë paqe e drejtësi në Evropën e Bashkuar… Jo, Zoti nuk duhej të heshtte më!…
Kostandini në timonin e makinës fliste e fliste për elimët, për kalatë e tyre majëmaleve në Kuç, në Mazrek, në Paramithi, për puset në malin e Kladhit, për shpellën në Arpicë, për tre gurët në Paramithi, për gurin në Luarat, të cilin gratë elime e përdornin edhe si magje për të larë rrobat… Po Fatosi hahej më shumë me mendimet e veta se sa dëgjonte… A e di, Fatos, thoshte ai, se te Qafa e Murit, afër Margëllëçit, elimët kanë punuar për të ndërtuar një mur të lartë të lartë që do të lidhte malin e Kranesë me Çukën e Priftit dhe shpresonin që, kur të hipnin në atë lartësi, do të arrinin qiellin dhe do ta shihnin tërë botën prej andej?… Mirëpo muri që ndërtonin ditën, u rrëzohej natën dhe ata nuk e rreshtnin kurrë punën… A nuk ishte për t’u pasur zili vullneti i tyre?… Sikur ta kishin njerëzit sot, atë fuqi, atë vullnet…, – psherëtinte Kostandini, i cili dukej se e adhuronte marrëzisht, ishte pothuajse i verbuar prej madhështisë së botës elime dhe dëshira për t’u folur të tjerëve për elimët i ishte shndërruar në mani… Në fund të çdo rrëfimi nuk harronte të nxirrte përfundimin se shqiptarët janë pasardhës të elimëve, prandaj, ndryshe nga kombësitë e tjera, janë aq të aftë për të mbijetuar edhe në rrethana nga më të jashtëzakonshmet.

6
Mbrëmja i zuri në Arpicë, një fshat i madh mes ullishtes, i vendosur në prehër të malit, si në një ballkon natyror tejet madhështor, që zgjatej pothuajse përmbi det. U strehuan në një vilë dykatëshe me tunele pjergullash rreth e rreth dhe me oborrin plot me trëndafila, që shihte nga deti. Kostandini thoshte se ishte me origjinë andej dhe vinte shpesh për të parë gjëra që nuk mund t’i shihnin dot të tjerët… Fjala vjen, në malin e Dhimokastrës, përmbi Arpicë, elimët kishin ndërtuar kalanë më të bukur dhe diku aty rrotull, thuhej se gjendej edhe i fundit i elimëve… Në atë zonë mund të shihje ullinj të moçëm, të mbjellë prej dorës së elimëve…
Fatosi i kishte dëgjuar edhe nga gojët e të tjerëve, në variante të ndryshme, rrëfimet për elimët, por, kur i rrëfente Kostandini, i përjetoje aq shumë saqë të dukej se, po të ngjiteshe nëpër shpatet e majat e maleve, do të hasje patjetër në ata gjigantë, të cilët bartnin në shpinë gurë që peshonin me tonelata dhe ndërtonin e ndërtonin pa pushuar kala… Tanimë edhe ai sikur ishte infektuar prej manisë së Kostandinit dhe me tërë ato peripeci që kishte pësuar në jetë dhe u kishte shpëtuar, i përfytyrohej vetja si elim…
Fatosi nëpër gjumë ndjeu se dikush e tundi dhe i thirri të zgjohej. Hapi sytë dhe përmes dritares vuri re se jashtë ishte errësirë. Ora e murit tregonte mesnatë. Kostandini ndërkaq ishte veshur dhe po bëhej gati për të dalë. Deshi s’deshi u vesh shpejt e shpejt edhe ai dhe përgjumësh ndoqi të zotin e shtëpisë. Ku do të shkonin?!… Lart në mal në kërkim të elimit, ku tjetër?!…
Ecën e ecën gjatë në të përpjetë, në errësirë, udhë e paudhë, midis shkurreve dhe drurëve të mëdhenj që duhej të ishin lisa. Ishte natë pa hënë dhe ndriçonte herë-herë paksa vetëm drita e projektorëve të anijeve që përpunoheshin në port ose që peshkonin në det. Më në fund dolën te arat dhe livadhet që ngriheshin pranë e pranë si ballkone mali përfund majëmalit ku duhej të ndodhej kalaja e vjetër e Elimokastrës, siç e quanin dikur çamët ose e Dhimokastrës, siç e quanin banorët e ardhur të zonës. Buzë arave dremisnin parmendat dhe pendët e qeve, kurse anës livadheve shquheshin turbull aty-këtu ca vatha të vegjël.
Fatosi dihaste prej lodhjes, por nuk e lëshonte veten në sytë e Kostandinit, që çante përpara, po nuk dukej i lodhur… Do të hasnin ndonjë elim këtyre anëve apo do t’u shkonte mundimi dëm?!… Çamërinë arriti ta shihte, sikur të takonte edhe ndonjë prej atyre stërgjyshëve viganë do të shpërblehej me një mrekulli tjetër… Dashtë Zoti dhe i ndihmoftë, thoshte me vete paksa skeptik, teksa ngjiteshin nga ara në arë e nga livadhi në livadh, ku hasnin dhen e dhi, lopë e viça, qetë e punës, kuaj, gomarë, mushka që kullosnin ose lodronin në atë liri të përkohshme që u kishte dhënë dora e njeriut, dhe herë-herë u prisnin udhën lepuj e dhelpra, derra të egër e drerë që vraponin me kërcime si të vallëzonin një lloj valleje të magjishme…
Befas Fatosi u pengua dhe u rrëzua mbi diçka të ftohtë e të trashë aq sa vështirë ta mbërthenin krahët e tij. Dukej si një tub çeliku nga ato që përdoren për sifone në vende të thyera ose për ujësjellës. Po ku e çonte ujin ky ujësjellës a sifon me këtë tub kaq të trashë, njëlloj sikur do të ushqente turbinat e ndonjë hidrocentrali?!… Tubi zinte fill diku lart në pyllin e majëmalit, kalonte përmes livadhit dhe varej poshtë, arë më arë, drejt një përroi e një humnere. Fatosi hapi këmbët për të kapërcyer, por mbeti kaluar tubacionit si mbi kurrizin e një kali. U mbush me frymë një hop, kur ndjeu se zuri të rrëshqiste tatëpjetë nëpër kurrizin e lëmuar të asaj binaje metalike. E humbi një çast dhe ngriu ashtu i përkulur si kalorës mbi atë tubacion çuditërisht të rrëshqitshëm, si lëkura e një delfini a balene, që po e çonte drejt humnerës.
– Mooos! – dëgjoi zërin e alarmuar të Kostandinit, i cili e mbërtheu për krahu dhe e plasi në tokë. – Nuk sheh që shket si ngjalë?!… Gjarpër, jo tubë hekuri, mo njëri!…
– Gjarpër?!… Gjarpër kaq i trashë e kaq i gjatë?! – briti Fatosi i llahtarisur dhe iu ngjeth tërë trupi si t’ia kishin gudulisur me hithra.
Kostandini i shpjegoi se ishte gjarpër që nga koha e elimëve, po Fatosi nuk u besonte dot syve. Kishte dëgjuar të thuhej se një lloj gjarpri, kur nuk e sheh syri i njeriut, rritet e rritet e bëhet azdërha, shumë, shumë më i madh nga pitonët e Afrikës, por, ta shihte këtë çudi me sy, nuk e priste kurrë… Mbeti gjatë ashtu i vuvosur duke parë atë mrekulli të gjallë që rrëshqiste qetë qetë përballë, nga shpella e elimëve për në përrua.
– Fuuuvvv! – fluturoi para hundës së tij një zog nate i stërmadh dhe u përplas disa metra më tej në trungun e trashë të lisit buzë arës.
Fatosi, sa zemërdridhur aq dhe kureshtar, u afrua ngadalë në majë të gishtave të shihte atë qenie. Ashtu si nëpër gjysmëterr dalloi siluetën e një gjëje të ngecur në trungun e lisit. E hetoi me kujdes dhe nuk u besonte dot më as syve e as mendjes. Nga forma dhe përmasat gjëri të linte të kuptoje se ishte një shigjetë, sa një parmendë, e ngulur aq thellë në dru sa që ishte e pamundur ta shkulnin edhe disa burra bashkë.
– Shigjetë elimi! – u shtang Kostandini një copëherë. – Duhet të jetë diku afër elimi dhe vëzhdron kaha na…
– Të ruhemi atëherë, se mos na përlan!… Duhet të jetë ndonjë lloj divi a qikllopi, ndonjë gjigant i tmerrshëm, – pëshpëriti Fatosi i druajtur.
– Jigand është, të thaçë, bre Fatos, po nuku më këptove tamam! – brofi Kostandini zëdridhur e gjithë gjeste që tregonin padurim, gëzim, emocion dhe frikë njëherësh.
– Pshshsht!… Mos na dëgjon dhe e pësuam! – murmuriti Fatosi dhe si e kapi për krahu e tërhoqi për t’u fshehur pas lisit.
Kostandini në fillim kundërshtoi duke thënë se elimët janë qenie paqësore, nuk bëjnë kurrë keq, mirëpo u bind shpejt nga vendosmëria e mikut.
– Të mos ngutemi njëherë, të presim në përgjim, të shohim ç’është?!… Nuk ka kurrë dëm njeriu prej kujdesit, – murmuriti rishtas Fatosi me veshët bigë e sytë dritë tutje, djathtas e majtas, gjer në krye të arës, aty ku fillonte pylli.
Zotëronte ende errësira dhe donte kohë për të aguar, megjithatë pamja sikur ishte paksa më e tejdukshme. Shquheshin turbull siluetat e drurëve dhe gjallesat në lëvizje. Ndiheshin qartë zërat e natës: këngët e zogjve, klithmat e shpezëve dhe të egërsirave, mumurimat e gjedhëve, hingëllimat e kuajve, angarimat e gomarëve. Edhe nata, gjithë mister, e jetonte jetën në ëndjen e vet… Frynte një puhizë e lehtë e lehtë…
Një zhurmë trokëllitëse e turfulluese fërshëlleu përballë. Një hije doli prej pyllit, u rrotullua, si shtjellë, mes arës dhe u kthye përsëri në pyll… Ndoshta ishin një çift drerësh, që lodronin a ndiqeshin prej bishave, këtë të linte të kuptoje të paktën ajo pamje e kufizuar.
Zërat e natës heshtën një hop, pastaj diçka brambulliu tej midis drurëve, që u tundën e u shkundën. Krisën degë e trungje si prej një krisme rrufeje a tufani të beftë; baptiu dhe u lëkund trualli si prej tërmetit dhe një siluetë e lartë si e një makinerie gjigante që rrihte dheun me çekiç pneumatik u shfaq në krye të arës…
Fatosi dhe Kostandini ngrinë të shtrënguar pas shoku-shokut prej asaj pamjeje të paimagjinueshme. Bubullima pushoi një çast dhe silueta u përkul tokas, si qeni kur nuhat gjurmët e gjahut.
– Elimi! – pëshpëriti Kostandini
Në gjysmëzërin e tij ndihej mrekullim dhe llahtarë. Fatosi, në të njejtën gjendje, i vuvosi gojën me cepin e xhaketës. Qëndruan pak ashtu, kur befas Kostandini u shkëput dhe vrapoi përpara si i tërhequr prej një fuqie magnetike.
– Mooos! – briti Fatosi, me sa duket i nxitur nga instinkti i vetëmbrojtjes dhe u turr pas shokut për ta ndalur.
– Kush je ti?!… Ndjeva zë njëriu! – bubulloi si altoparlant një zë i trashë i ngjirrur.
Fatosi, që e kishte arritur shokun, ia vulosi përsëri gojën me xhaketë. Nuk u ndjenë më, në pritje, shtrirë nja pesëdhjetë hapa larg asaj hijeje madhështore që turfullonte me hundët nëpër hasëllin e arës.
– Fol, bre!… Më janë tharë veshët për zë njëriu! – gjëmoi rishtas megafoni.
Kostandini brofi i paduruar dhe, pa mundur ta ndalonte Fatosi, thirri:
– Ej, njëri je ti?!
– Pa njëri jam, nuku më sheh, elim jam, po jam qorr…
– … …
– Po ti çë je? – buluroi zëri i trashë e i fortë.
– Njëri jam e u!
– Po je njëri, afrou afrou një çikë të të ndiej më mirë se e ke zërin të dobët e të hollë, të pjekim duart njëherë.
– Obobo! Po tani?! – i shteri guximi Kostandinit.
– Mos lëviz ti, po i afrohem unë, – ia behu Fatosi i trimëruar dhe bëri përpara.
– Jo, jo vetëm! – mori zemër Kostandini dhe e ndoqi pas e larg.
Dukej se para tyre ishte shtrirë një qenie tejet madhështore dhe ashtu nëpër terr, si elefant a deve, shfrynte e kulloste gjithë babëzi hasëllin e arës.
– Bobo, ç’karabina! – u çudit Fatosi i trembur, kur dalloi se, sa ishte ai vetë më këmbë, ishte më i trashë elimi i shtrirë.
Kostandini i pëshpëriti në vesh se mos nxitohej e i jepte dorën dhe sakaq vrapoi e rrëmbeu një paramendë që ishte nja njëzet hapa më të djathtë. Fatosi e kuptoi zgjuarësinë e shokut, u ndal, ngriti paramendën me të dyja duart dhe ia zgjati elimit, që përtypte bar i uritur.
Gap e mbërtheu plorin dora e gjigantit dhe, si e shtrëngoi sa e bëri pllakë, tha:
– Të fortë ini edhe ju, si hekuri, po në zë nuku nglisni me ne, e keni shumë të hollë…
– Të fortë jemi, posi! – ia ktheu Fatosi me të qeshur, kur pa se vigani ishte i parrezikshëm po t’i rrije larg.
– O njëri, e di ti ç’e kam hallë u?! Nuk mba mënd sa kam që rroj duke ngrënë bar, se njërëzit e mi kanë ikur të gjithë kur u prish kalaja e Elimokastrës ka hasmi, po, po ke një çikë bukë me vetëhe, ama.
Fatosi e Kostandini vështruan njëri-tjetrin dhe ngritën supet. Kishin vetëm një bukë në një trastë, po ku fryhej elimi me aq? Ai kushedi sa furrë bukë donte që të mbushte barkun. Kostandini u kujtua se nja dy ara më poshtë ishte stani i tij dhe barinjtë e gatuanin vetë bukën. I tha Fatosit në vesh që ta mbante me llafe sa të shkonte të merrte bukët dhe të kthehej. Dhe ashtu vepruan.
– Na ka mbetur ca pak, po duron dot, do të ta sjellim. Ndërkohë le të bisedojmë. Si e ke emrin? – tha Fatosi.
– Për hair kloftë! Po pres. Durova kohëra që s’mbahen mënd, akoma duroj. Ëmrin e kam Belibardh, elimeja ime ka vdekurë, quhej Borëbardhë, vajza quhej Detbardhë; po ç’të të llafos më parë, o njëri! Eh! – psherëtiu Belibardhi i pikëlluar.
Shfryu një çast si një rrymë e fuqishme ere, aq sa gati e rrëzoi Fatosin, pastaj nisi të rrëfente për jetën e vet. Tha se ai dhe gruaja kishin vuajtur shumë. Kur po ndërtonin kalanë, gurët i sillnin nga malet, që nga mali i Nikolicanjit. Ngarkoheshin burra e gra. Mbanin nga dy tre gurë secili në krahë ose në kurriz (guri më i vogël peshonte sa dhjetë buaj bashkë). Bartte gurë edhe Borëbardha, gruaja e tij. Ai ndërkohë ishte bari, ruante delet. Vajza, Detbardha, ishte e sëmurë.
Një ditë Borëbardha sillte dy gurë të skalitur për jastëk për pajë për të bijën, mirëpo dikush e ndali në rrugë dhe i tha se lodhej më kot. Detbardha e saj kishte vdekur. Gruaja u pikëllua shumë nga ai lajm i papritur. Lëshoi gurët në vend rrëzë malit dhe filloi të gjuante tokën me shkelma. Pak më tutje buronte uji që ushqente kënetën. Borëbardha i futi një shkelm dheut dhe burimi sakaq u bllokua. Vazhdoi më tej duke gjuajtur me shkelma përanash kënetës derisa mbylli gjithë kanalet kulluese të ujërave, që të përmbytej e tërë fusha. Dhe vërtet u përmbyt çdo pëllëmbë e saj me gjithë të mbjellat. Më tutje i hyri me shkelma një kodre dhe e vërviti atë mbi shtëpitë e një fshati, derisa u shembën, njëlloj si të kishte rënë tërmet. Kur i dolën përpara ullinjtë, e tërbuar siç ishte, Borëbardha u sul dhe zuri t’i shkulë një e nga një, si të ishin preshë. Ec e shkul, ec e shkul, i la shkretë tërë fshatrat, njëri pas tjetrit. Mbasi kishte arritur në Currilë, dikush u kujtua ta qetësonte, duke i thënë se vajzën e kishte ende gjallë. Atëherë Borëbardhës i qeshi fytyra dhe hoqi dorë nga ullinjtë. Ja, ç’nënë ishte Borëbardha.
Belibardhi i kulloste dhitë nëpër pyllin aty rrotull Kalasë së Elimokastrës dhe në mbrëmje i strehonte në shpellën e elimëve, nja dyqind këmbë më poshtë. Atë ditë, që Borëbardha shfrynte dufin mbi ullinjtë, kusarët i zunë pritë Belibardhit për t’i vjedhur dhitë. Ishte mbrëmje dhe ai po e mbyllte kopenë në shpellë. Papritur e goditën me shigjeta në sy aq sa u verbua. Atë çast, ashtu të verbër e të përgjakur Belibardhin e mbërtheu një zemërim i tërbuar, saqë hyri në shpellë, zuri t’i rrëmbente një e nga një e dy e nga dy dhe i thërmoi me duar tërë dhitë, vetëm e vetëm të mos i merrnin kusarët. Ndërkohë mbërriti Borëbardha. Sapo e pa të verbur burrin, u bë rishtas si e marrë, u turr mbi kusarët dhe i ndoqi gjatë gjithë natës, derisa i vrau një për një. Si e mori hakun e Belibardhit u mblodh e qetë në shtëpi. Mirëpo aty gjeti të vdekur vajzën, Detbardhën. E raskapitur siç ishte dhe e dëshpëruar, zuri të shkulte flokët, të griste fytyrën dhe trupin me thonj dhe më në fund u ngjit në majë të kalasë dhe u hodh në greminë. Trupi i saj u copëtua nëpër tehet e shkëmbinjve…
– Si çë e sheh vate e elimeja ime, Borëbardha… Vate e bila, Detbardha… Nuku janë më… Nuku janë më as vëllezërit elimë, vanë edhe ata… Kur dojën të ndreqnin kalanë e prishur kaha hasmi, se kishëm hasëm të madh e na, andaj bënim kala, të mbronim vëndë, se kaha mbiu një re meshkash të mëdha që u hinin në hundë e veshë e vdisën. Ata që mbetën lanë vëndë e ikën mërguar… E u mbeta i vetëm, i qorrosur në gravë të elimet, si që më gjete, – psherëtiu bubullimthi Belibardhi, tërë nostalgji për të kaluarën, pas një cope heshtjeje të rëndë.
Fatosit, të prekur shumë, iu mblodh një komb në grykë, prej atij rrëfimi pikëllues dhe nuk foli dot, megjithëse diç donte të thoshte.
Ndërkaq erdhi Kostandini me një thes plot me bukë, që e uli përdhe duke dihatur.
– Të sollëm ca bukë, po i do?! – iu drejtua Fatosi Belibardhit, duke vendosur shtatë a tetë copë grumbull tre-katër metra larg gjigantit.
– Aman, era bukë të bjerë! – bubulloi elimi dhe, siç ishte shtrirë, u zgjat e me nuhatje gjeti grumbullin e bukëve që i përlau si një kafshatë.
– Bobo, ç’llupës! – u çuditën njëzëri Fatosi e Kostandini.
– Ha! Më ra pak erë si bukë, ca drudhe ishin, – tha Belibardhi paksa i zhgënjyer, duke lëpirë buzët me tërë atë gjuhë.
– Do të dukemi prapë, do të të sjellim sa të duash! – ia ktheu Fatosi elimit, me një ton qetësues.
Ndërkohë mendoi se ishte çasti për t’u ndarë. Duhej të shihnin kalanë, rrënojat e së cilës ngriheshin disa dhjetëra metra më lart si kurorë në majë të malit, puset ku pinin ujë elimët, shpellat e tyre dhe sa e sa gjurmë të tjera për të cilat dëshmonin rrëfenjat popullore çame, dëshmonte edhe pasioni i Kostandinit, mikut të tij, çam i krishterë.
– Për hair kloftë!… U pres!… Dihmë gjuaj ka ju…, – psherëtiu rishtas zëtrashi Belibardh.
– Për hair! – u përgjigjën zëhollët teksa morën udhën përpjetë drejt mureve të kalasë së Elimokastrës.
Ngjitja bëhej gjithnjë e më e vështirë nëpër errësirën që priste të përçahej, të zbardhej e të zhbëhej prej flakërimave të agut që ende nuk po dukej… Errësirë… Dihatje… Dihatje dhe rishtas errësirë në pritje të djegies prej dritës së agut…
Fatosi hapi befas qepallat e syve dhe brendia iu mbush sakaq me dritën e ditës së re… Po mrekullitë e natës së shkuar… elimi… kalaja?!…
U mendua një çast dhe aty për aty kuptoi se kishte parë një ëndërr të bukur… Ajo botë e rrallë ishte frut i saj… Ëndërroi gjithçka që përfytyroi imagjinata e tij e ngacmuar nga rrëfimet e Kostandinit… Dhe ndihej plot e përplot me dritën e ditës së re… Një ditë më shumë në Çamëri…
Ndërkaq Kostandini ishte zgjuar. Dukej i menduar… Diç bluante në kokë… Ndoshta rikujtonte edhe ai ëndrrat e natës së shkuar… Të kishin parë të njëjtat ëndrra?!… Kush e di?!…
– Eh! – murmuriti Kostandini psherëtimthi. – Njëriu!… Një qenie sa e mençur dhe e ndërlikuar… E ndërlikuar jeta e tij… E ndërlikon vetë ai… Lëmsh të pazgjidhur e bën jetën e vet njëriu ndonjëherë… Dëshiron diçka të mundur e s’mundet… Ia bën të pamundur një tjetër njëri… Njëriu pengon njëriun… Njëriu ha njëriun, bre Fatos vëllai… siç hëngri njëriu njërinë dikur këtu në Çamëri… më këpton dot a jo?!… Kjo është jeta…
Fatosi tundi kokën në shenjë pohimi si të bashkohej me atë brengë të fshehtë të të zotit të shtëpisë, megjithëse diçka nuk i pëlqeu në mënyrën se si filozofonte për jetën… Diçka nuk shkonte… Diç e mundonte të gjorin Kostandin… Ndihej një lloj druajtjeje, një lloj pendese, lodhje a tërheqje gjer në stërmundim në atë filozofim… Ç’e shqetësonte vallë njeriun e mbrojtur të Asfalisë, që atë çast ndihej aq i pambrojtur?!…
– Mendoj se ka ardhur çasti të ndahemi, bre vëlla!… Të lutem më këpto!… Je i padëshiruar për shtetin tënë… Dhe zotrote e di se nuku bënet shaka me ujët e detit dhe punët e mbretit…, – vazhdoi ai me një gjysmëzë të pikëlluar.
– Ç’është ai llaf?!… Patjetër Kostandin vëllai… U bëmë dhe do të mbetemi miq dhe miku nuk e vë në siklet mikun… Që tani do të ndahemi! – brofi Fatosi i qeshur, pa e dhënë veten, megjithëse diç iu këput në shpirt.
– Do të të përcjell gjer në kufi, Fatos vëllai… andej ti e di vetë udhën, kaluar malit dhe në vëndin tënd… Të më këptosh, bre vëlla, nuk më dhëmet vetëheja, më dhëmen djeltë se i kam me punëra të mira në shtetin tënë…
– Djemtë i paç me jetë!… edhe vet më rrofsh sa një elim!… Pa unë këtë punë kam… Do kthehem në Shqipëri dhe do vazhdoj luftën time… për Çamërinë…, – ia ktheu Fatosi, pa e hequr të qeshurën prej fytyrës.
– Ti luftën tënde, unë timen… Më duhet ta ruaj Çamërinë kaha njërëz si ti, bre Fatos, – u qesh edhe Kostandini.
Qesh njëri e qesh tjetri dhe, nga shakaja në shaka, sikur e hodhën mbrapa krahëve atë brengë të hidhur që shkakton përherë fjala “ndarje”…
Ishin vëllezër të kahershëm të një gjuhe e gjaku e megjithatë duhej të jetonin të ndarë, siç jetonte e ndarë edhe Çamëria prej truallit amë, Shqipërisë… Le të jetonin të ndarë e të përmalluar dhe jo të armiqësuar siç dëshironin paria e grekëve në jetë të jetëve… Le të jetonin të ndarë derisa një ditë Zoti të bënte mrekullinë: t’i kthente çamët në Çamëri…
Befas jehoi një melodi e pikëlluar klarinete, që mbushi hapësirën dhe shpirtrat e tyre… Ishte melodia e një kënge të njohur çame… Këngëtari grek i këndonte me dashuri e dhimbje Salushes, së Bukurës së Dheut çam…